اکراه در قانون مدنی

اگر شخصی در حالت اکراه قراردادی را انجام دهد، با توجه به فقدان رضایت که از شرایط اساسی برای صحت معاملات است، مسئولیتی بر او نخواهد بود. اکراه موجب عدم نفوذ معامله است، که در صورت رضایت، نفوذ معامله ثابت می گردد.

در حقوق برای آزادی و اراده افراد احترام و ارزش زیادی در نظر گرفته شده است. در واقع اصل بر این است که اقدامات حقوقی افراد در صورتی معتبر است که با اراده و اختیار خود آن ها صورت گرفته باشد. اکراه یک کلمه عربی است و در لغت به معنی اجبار در انجام کاری است.

در اصطلاح حقوقی نیز معنی اکراه این گونه تعریف شده که در صورتی فردی، شخص دیگری را مجبور به انجام کاری کند. وضعیت حقوقی این معامله با زمانی که خود فرد با اراده خود اقدام به آن کار کند، متفاوت است. از آنجایی که معاملات اکراهی شرایط خاص خود را دارند؛ لذا ضروری است که علاقمندان، از جزئیات اکراه در قانون مدنی مطلع شوند.

در این مقاله قصد داریم بعد از توضیح معنی اکراه، و اینکه اکراه در چه زمانی نافذ و در چه زمانی غیر نافذ می باشد؛ به انواع آن در قانون مدنی می پردازیم. سپس شرایط اکراه در قانون مجازات اسلامی و تفاوت اکراه، اجبار و اضطرار مورد بررسی قرار گرفته است.

مفهوم اکراه

در تبیین معنی و مفهوم اکراه می توان گفت که اکراه حالتی است که در آن کسی دیگری را وادار به انجام کاری می کند که با رضایت او صورت نگرفته است. در واقع عامل اصلی به وجود آورنده اکراه، تهدیدی است که اراده شخص را تحت الشعاع قرار می دهد و به واسطه آن، دیگری بدون رضایت و قصد قلبی کاری را انجام می دهد.

اکراه چیست؟ در توضیح اینکه اکراه چیست؛ می توان گفت که اکراه یا بیزاری از چیزی، وادار کردن دیگری به انجام یا ترک کاری است. ماده ۲۰۲ قانون مدنی، اکراه را این‌ گونه تعریف کرده است: «اکراه به اعمالی حاصل می‌ شود که موثر در شخص باشعوری بوده و او را نسبت به جان یا مال یا آبروی خود تهدید کند، به نحوی که عادتا قابل تحمل نباشد. در مورد اعمال اکراه‌ آمیز سن و شخصیت و اخلاق و مرد یا زن بودن شخص باید در نظر گرفته شود»

اکراه در واقع بیزاری از چیزی یا وادار کردن به انجام یا ترک کاری است که شخص از آن کراهت و بیزاری دارد. یکی از شرایط صحت معامله این است که هر دو طرف معامله برای انعقاد قرارداد، قصد و رضایت داشته باشند که در این حالت، در عالم حقوق گفته می شود عقد نافذ است. یعنی قرارداد در شرایط قانونی منعقد شده است، از این رو دارای اعتبار است و آثار حقوقی دارد. 

این در حالی است که اکراه این قصد و رضایت را از بین می برد و منجر به انعقاد معامله غیر نافذ می شود، چرا که در مقابل نفوذ، عدم نفوذ قرار دارد. همانطور که گفته شد، برای انعقاد قرارداد، قصد و رضایت باید وجود داشته باشد. 

انواع اکراه در قانون مدنی

در قسمت قبل با توجه به ماده 202 قانون مدنی اکراه توضیح داده شد که چنانچه شخصی جان، مال یا از لحاظ حیثیتی مورد تهدید قرار بگیرد، به نحوی که قابل تحمل نباشد، اکراه صورت گرفته، چون فاقد عنصر رضا بوده است. حال در این قسمت انواع اکراه در قانون مدنی مورد بررسی قرار می گیرد.

اکراه بر دو قسم است: اکراه معنوی و اکراه مادی. اکراه معنوی اینگونه تعریف شده است: هر گاه شخص فرصت کافی برای فکر کردن و تصمیم گیری نداشته باشد. یعنی قصدی که همراه با فکر کردن و تصمیم گیری باشد، همانطور که در بالا به آن اشاره شد، در این حالت معامله غیر نافذ می باشد.

اکراه مادی: در توضیح معنی اکراه مادی می توان گفت که اکراهی است که شخص در آن فرصت تصمیم گرفتن نداشته باشد و همراه با قصد نبوده باشد. در این زمان معامله اجباری به حساب آمده و باطل می باشد. 

شرایط اکراه در قانون مدنی

در قسمت قبل معنی و انواع اکراه را بیان کردیم و گفتیم اکراه به دو قسم مادی و معنوی تقسیم می شود. حال در این قسمت از مقاله قصد داریم شرایط اکراه در قانون مدنی را مورد بررسی قرار داده و در این مورد نکاتی را توضیح دهیم که به شرح ذیر می باشد:

از جمع مواد 202 تا 208 قانون مدنی در تعریف و معنی اکراه می توان گفت: فشار غیرعادی است که توام با ترس منطقی باشد و شخص در وضعیتی قرار گیرد که برای نجات دادن خود یا نزدیکانش از خطر جانی، مالی و حیثیتی قریب الوقوع ، مجبور به انجام عملی شود.

همانطور که گفته شد از شرایط اکراه در قانون مدنی می توان به تحت فشار بودن ناشی از ترس یا فشار روحی و روانی به نحوی که خود شخص یا نزدیکانش در خطر جانی، مالی و یا حیثیتی قرار بگیرند، اشاره نمود، که در اینجا این شخص اکراه شونده نامیده می شود.  فردی که در این حالت مرتکب عملی شود با توجه به فقدان رضایت عملش غیرنافذ خواهد بود و در صورت عدم رضایت، موجب ایجاد حق فسخ قرارداد برای اکراه شونده می شود.

در مقابل اکراه شونده، اکراه کننده قرار دارد که در توضیح آن می توان گفت شخصی که دیگری را برای انجام  کار یا ترک آن وادارد می کند که این وادار کردن می تواند به صورت تهدید به هتک حیثیت یا شرف یا آبرو باشد، که طبق قانون قابل مجازات خواهد بود.

اکراه در قانون مجازات اسلامی

در قسمت قبل، اکراه در قانون مدنی مورد بررسی قرار گرفت و به مفهوم اکراه، انواع اکراه و شرایط اکراه اشاره شد. در این قسمت در نظر داریم تا اکراه در قانون مجازات اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و از دیدگاه قانون مجازات اسلامی آن را توضیح دهیم.

بر اساس ماده 151 قانون مجازات اسلامی:"هرگاه کسی بر اثر اکراه غیر قابل تحمل مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود مجازات نمی شود. با توجه به اینکه در قانون جدید در ماده 151 به صراحت مقرر می دارد در حالت اکراه مرتکب مجازات نمی شود."

لذا اکراه به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری در ماده 151 قانون مجازات اسلامی ذکر شده است. طبق این ماده اکراه کننده مجازات محکوم می گردد نه اکراه شونده. چرا که در اینجا اکراه شونده فاقد اختیار می باشد که طبق ماده 140 قانون مجازات اسلامی:"مسئولیت کیفری در حدود، قصاص و تعزیرات تنها زمانی محقق است که فرد حین ارتکاب جرم؛ عاقل؛ بالغ و مختار باشد به جز در مورد اکراه بر قتل که حکم آن در کتاب سوم قصاص آمده است."

مجموع ماده 668 و 669 قانون تعزیرات بیان میدارد: هرگاه کسی با زور و تهدید دیگری را مجبور به تنظیم سند یا نوشته نماید و یا تهدید به قتل یا ضررهای نفسی یا مالی نسبت به خود یا بستگان او نماید، تقاضای وجه یا مالی را کند به حبس و شلاق محکوم می شود.

تفاوت اکراه، اجبار و اضطرار در حقوق مدنی

در توضیح تفاوت اکراه، اجبار و اضطرار در حقوق مدنی، باید گفت، تفاوت اکراه و اجبار این است که اجبار، سبب سلب اراده شخص مجبور می شود، برخلاف اکراه که تحقق آن منوط به تهدید و حصول ترس می باشد و شخص فاقد رضا است.

تفاوت اکراه و اضطرار نیز این است که در اضطرار، شرایط و موقعیت تهدید آمیز ایجاد شده و شخص در بروز آن دخالتی نداشته، که در رابطه با معامله اضطراری باید گفت این گونه معاملات صحیح می باشند.  اما در رابطه با  اکراه باید گفت منشا خطر و تهدید خود انسان است. همچنین اضطرار سبب از بین رفتن اراده و اختیار نمی شود در صورتی که اکراه سبب مخدوش شدن اراده و اختیار می گردد.

در تفاوت اجبار و اضطرار می توان اینگونه بیان کرد که اجبار گاه منشأ  بیرونی و گاهی درونی دارد. برخلاف اضطرار که همیشه درونی می باشد و با عدم رضایت قلبی یا سلب کامل اختیار همراه است، و شخص را تحت فشار قرار می دهد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد معنی اکراه در قانون مدنی در کانال تلگرام حقوقی عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون معنی اکراه در قانون مدنی پاسخ دهند.