دفاع مشروع چیست و شرایط آن

دفاع مشروع، به معنای ارتکاب عمل مجرمانه، برای دفاع از نفس، مال، ناموس، یا آزادی تن خود و دیگری، در برابر تجاوز یا خطر می باشد که از علل موجهه جرم بوده و وصف مجرمانه عمل ارتکابی را از بین می برد. تحقق این دفاع، دارای شرایطی است که ضروری بودن رفتار مجرمانه ارتکابی، برای دفع خطر و عدم امکان تقاضای کمک، از جمله شرایط آن هستند.

قانون مجازات اسلامی، یکی از قوانین جمهوری اسلامی ایران بوده که در آن، انواع جرایم و ضمانت اجرای آن ها، پیش بینی، شده است. بر اساس قانون مجازات اسلامی، انجام هر فعل یا ترک فعلی که در این قانون، جرم انگاری شده و مجازات مخصوص به خود را دارد، جرم بوده و شخص را با مسئولیت کیفری و مجازات ناشی از جرم ارتکابی، روبرو خواهد کرد.

 اما، مسئولیت کیفری ناشی از جرم، همیشه، عادلانه نیست؛ چراکه گاهی، شرایطی وجود دارد که شخص مرتکب جرم، چاره ای جز ارتکاب جرم نداشته و از هیچ طریق دیگری، نمی توانسته از خود، دفع خطر نماید. به همین علت، قانون گذار، نهاد حقوقی دفاع مشروع را پیش بینی کرده و شرایطی را برای آن، در نظر گرفته است. با توجه به اینکه دفاع مشروع، صرفا در صورت وجود شرایط آن، مورد پذیرش قاضی قرار می گیرد، باید از این شرایط، اطلاع داشت.

از این رو، در این مقاله، قصد داریم، بگوییم که مفهوم و شرایط دفاع مشروع چیست و سپس، این شرایط را در دفاع از خود یا دیگری و بر اساس قانون مجازات اسلامی، توضیح دهیم. جهت کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص، با ما همراه باشید.

دفاع مشروع چیست

قبل از پاسخ به این پرسش که شرایط دفاع مشروع چیست؟ ابتدا باید، دفاع مشروع را تعریف کنیم. دفاع مشروع، یکی از موانع مسئولیت کیفری است و به آن، عوامل موجهه جرم نیز می گویند. عوامل موجهه، کیفیاتی هستند که به سبب وجود آن ها، فعلی که همواره و در هر حالتی، ارتکاب آن، جرم محسوب می شده، جرم نبوده و مجازاتی برای مرتکب آن، در نظر گرفته نمی شود.

 ماده 156 قانون مجازات اسلامی، مصوب هزار و سیصد و نود و دو، در تعریف دفاع مشروع، مقرر می دارد : " هرگاه فردی، در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری، در برابر هر گونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع، با رعایت مراحل دفاع، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون، جرم محسوب می‌ شود، درصورت اجتماع شرایط ... مجازات نمی‌ شود " 

بر اساس این ماده، دفاع مشروع، به معنای ارتکاب عمل مجرمانه، برای دفاع از نفس، مال، ناموس، یا آزادی تن خود و دیگری، در برابر تجاوز یا خطر فعلی و قریب الوقوع بوده که برای تحقق آن و پذیرش این امر توسط قاضی، وجود شرایط دفاع مشروع، لازم است که در ادامه مقاله، به بررسی این شرایط می پردازیم و می گوییم که شرایط دفاع مشروع چیست.

شرایط دفاع مشروع

برای اینکه شخصی، بتواند، پس از ارتکاب یک جرم، در محکمه و در برابر قاضی، به دفاع مشروع، استناد کند و به سبب آن، مسئولیت کیفری را از خود، رفع نماید، باید، شرایط دفاع مشروع را داشته باشد. لذا در این قسمت از مقاله، قصد داریم، شرایط دفاع مشروع را بررسی کرده و بگوییم که شرایط دفاع مشروع چیست.

برای توضیح اینکه شرایط دفاع مشروع چیست، باید، به بندهای ماده 156 قانون مجازات اسلامی، مراجعه کرد. بر اساس بند های ماده 156 قانون مجازات اسلامی، شرایطی که اجتماع آن ها، شرط تحقق دفاع مشروع هستند، عبارتند از:

"رفتار ارتکابی، برای دفع تجاوز یا خطر، ضرورت داشته باشد": بر اساس این بند، چنانچه شخصی، بتواند با رفتاری دیگر، از قبیل داد زدن، جیغ زدن، ضرب و جرح با آسیب کم، از خود یا دیگری، دفع خطر کند اما، به عنوان مثال، مرتکب جرم قتل شود، عمل او، به عنوان دفاع مشروع، پذیرفته نخواهد شد و مجازات می گردد.

"دفاع، مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد": بر اساس این بند، باید، بین رفتار ارتکابی برای دفع خطر و خطری که فرد یا دیگری را تهدید می کند، ارتباط معقول وجود داشته باشد و هر شخص دیگری در عرف نیز از آن مساله، احساس خطر کرده و چنین رفتاری را برای دفع خطر، انجام دهد.

"خطر و تجاوز، به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری، صورت نگرفته باشد": بر اساس این بند، شخص، خود در ایجاد تجاوز یا رفتار مجرمانه و خطر، توسط دیگری، نقشی نداشته باشد و به عبارتی، او را تحریک به انجام رفتارهای خطرناک، نکرده باشد. به عنوان مثال، چنانچه فرد مدعی دفاع مشروع، پیش از این، به کسی تجاوز کرده باشد و حال که آن شخص، برای دفاع از خود، اقدام به ضرب و جرح او می کند، او را به قتل برساند، دفاع مشروع، از او، پذیرفته نیست.

" توسل به قوای دولتی، بدون فوت وقت، عملا، ممکن نباشد یا مداخله آنان، در دفع تجاوز و خطر، موثر واقع نشود.": بر اساس این بند، شخص مرتکب عمل مجرمانه در دفاع مشروع، نباید، امکان و زمان این را داشته باشد که با اطلاع به مامورین، از خود، دفع خطر کند یا شرایط به گونه ای باشد که حتی کمک مامورین ذی صلاح نیز برای رفع و دفع خطر، کارساز نیفتد.

پس از بررسی و توضیح اینکه شرایط دفاع مشروع از خود چیست، در ادامه مقاله، قصد داریم، بر اساس تبصره های ماده 156 قانون مجازات اسلامی، درباره شرایط دفاع مشروع، از دیگران، صحبت کنیم بگوییم که شرایط دفاع مشروع از دیگران چیست.

دفاع مشروع از دیگری

همانطور که گفتیم، دفاع مشروع، می تواند، در مقام دفاع از مال، جان، ناموس یا آبروی دیگری برای دفع خطر و تجاوز نیز صورت گیرد. قانون گذار، در تبصره ماده 156 قانون مجازات اسلامی، شرایط دفاع مشروع از دیگری را نیز پیش بینی کرده است. تبصره 1 ماده 156 این قانون، در خصوص شرایط دفاع مشروع از دیگری، مقرر می دارد:

" دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری، در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسوولیت دفاع از وی برعهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد."

بر اساس این ماده، داشتن رابطه خویشاوندی با دیگری، مسئول بودن در دفاع از وی یا ناتوان و ضعیف بودن دیگری در خطر، همچنین، عدم وجود شرایطی برای تقاضای کمک و استمداد توسط دیگری در خطر و یا تقاضای کمک به درخواست شخص در خطر، از جمله شرایط دفاع مشروع از دیگری هستند. در این صورت می توان از دیگری، دفاع کرد و در صورت اجتماع همه شرایط، دفاع، مشروع خواهد بود. 

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص دفاع مشروع و شرایط آن در کانال تلگرام حقوق کیفری عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون دفاع مشروع و شرایط آن پاسخ دهند.