تعریف عقد معوض و عقد مجانی و تفاوت آنها

یکی از تقسیم بندی های رایج از انواع عقود ، تقسیم آن به عقد معوض و عقد مجانی است . در بعضی از عقود هر دو طرف قرارداد به هم متعهد می شوند و ملزم به پرداخت عوض هستند که به آنها عقد معوض گفته می شود ؛ مثل عقد بیع . اما در برخی دیگر از قراردادها تنها یکی از دو طرف عقد ملزم به پرداخت عوض است و طرف دیگر هیچ تعهدی ندارد که به آنها عقود مجانی گفته می شود ؛ مثل عقد هبه .

عقد به معنای گره بستن است . در حقوق هم عقد یعنی افراد پیمان می بندند که به تعهداتی که در مقابل هم دارند عمل کنند . این تعهد گاهی پرداخت مال یا انجام کاری است . به تعهد هر کدام از دو طرف معامله نسبت به طرف دیگر عوض معامله می گویند . در بعضی از عقود هر دو طرف قرارداد به هم متعهد می شوند و ملزم به پرداخت عوض هستند اما در برخی دیگر از قراردادها تنها یکی از دو طرف عقد ملزم به پرداخت عوض است و طرف دیگر هیچ تعهدی ندارد .

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد ، می توان گفت یکی از تقسیم بندی های رایج عقود در حقوق ، تقسیم آنها با عقود معوض و عقود مجانی است که برای آشنایی با این دو دسته عقد ، در ادامه این مقاله به بررسی مفهوم عقد معوض ، عقد غیرمعوض یا عقد مجانی و تفاوت عقد معوض و عقد غیر معوض می پردازیم . 

عقد معوض چیست ؟

قرارداد بنابر طبیعت و ذات خود به این ترتیب است که هر کدام از طرفین قرارداد ، در برابر مالی که پرداخت می کند و یا تعهدی که برای انجام کاری بر عهده می گیرد ، مالی از طرف دیگری یا تعهدی را از جانب او برای خود بدست می آورد . به این دسته از عقود ، عقد معوض می گویند .

برای مثال در عقد بیع یا خرید و فروش خانه ، فروشنده در عوض تعهد ِدادن خانه به مشتری ، حق دارد پول دریافت کند و مشتری هم که متعهد به پرداخت پول است در عوض دادن پول به فروشنده ، حق دارد صاحب خانه شود . یا در قرارداد طراحی ساختمان ، شرکت طرح ملزم به انجام تعهد خود است و محق است تا در قبال آن دستمزد دریافت کند و سفارش دهنده هم در ازاء تعهد به پرداخت وجه از طرح کشیده شده استفاده می کند . 
پس در عقد معوض همیشه دو تعهد متقابل وجود دارد ( تعهد به تحویل دادن خانه برای فروشنده و تعهد به پرداخت هزینه برای خریدار ) و دو حق وجود دارد ( حق دریافت پول برای مشتری و حق دریافت خانه برای خریدار ) .
بنابر آنچه گفته شد ، ممکن است این مطلب به ذهن متبادر شود که اکثر قراردادها معوض اند ؛ اما این تصور صحیح نیست ؛ چرا که در مقابل عقود معوض ، عقود مجانی نیز می توان شناسایی نمود . در ادامه با عقود غیر معوض یا مجانی آشنا می شویم . 

عقد غیر معوض یا عقد مجانی چیست ؟

بر خلاف عقد معوض در عقد مجانی یا عقد غیر معوض یک نفر به صورت رایگان متعهد به پرداخت مال یا انجام تعهدی می شود بدون اینکه طرف مقابل ملزم باشد تعهدی را انجام دهد یا پرداخت مالی شود . برای مثال ، در عقد هبه که نوعی هدیه دادن محسوب می شود ، یک نفر به صورن رایگان و بدون عوض ، مالی را به دیگری می بخشد .

در عقد هبه به عنوان یک عقد مجانی ، برای دریافت کننده مال هیچ تعهدی به وجود نمی آید . هرچند فردی که به او هبه شده است می تواند هبه را نپذیرد . بنابراین به این دسته از عقود که تنها یک طرف آن تعهد مالی قبول می کند ، عقود مجانی یا عقود غیر معوض می گویند و از این جهت است که این دو دسته از عقد ، تفاوت هایی با یکدیگر دارند .

تفاوت عقد معوض و عقد مجانی

در قسمت های قبل به توضیح مفهوم و تعاریف مربوط به عقود معوض و عقود مجانی یا غیر معوض پرداخته شد ؛ این دو دسته از عقد تفاوت های حقوقی مهمی با یکدیگر دارند که بررسی آنها از جهت حقوقی حائز اهمیت است . به طور کلی ، تفاوت عقد و معوض و عقد مجانی یا عقد  غیر معوض را در موارد زیر برشمرد :
1 ) وجود عوض : در عقد معوض هدف از بستن قرارداد و متعهد شدن به آن ، به دست آوردن عوض متقابل است . ما متعهد به تحویل خانه می شویم تا پول آن را بدست بیاوریم اما در عقد غیر معوض یا عقد مجانی ، این عوض وجود ندارد . پس اولین تفاوت عقد معوض و عقد غیر معوض ، تفاوت در وجود عوض است . 
2 ) الزام به انجام تعهد : چون در عقد معوض ، عوض وجود دارد ، هرگاه یکی از دو طرف ، تعهد خود را انجام ندهد ، طرف دیگر هم می تواند از انجام تعهد خود خودداری کند و وفای به عهد را موکول به اجرای تعهد از سمت طرف دیگر کند . به این روند در حقوق " حق حبس " می گویند . اما در عقد مجانی یا غیر معوض چون عوض وجود ندارد ، اگر متعهد ، تعهد خود را انجام ندهد ، تنها می توان از دادگاه خواست او را به انجام تعهدش اجبار کند . 

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص تعریف عقد معوض و عقد مجانی و تفاوت آنها​ در کانال تلگرام حقوق قراردادها عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون تعریف عقد معوض و عقد مجانی و تفاوت آنها پاسخ دهند .