قاعده لاضرر چیست

قاعده لاضرر، وارد کردن زیان غیر منصفانه به دیگران را ممنوع می‌ کند و به عنوان یک اصل حقوقی، تضمین‌ کننده تعادل بین حقوق فردی و اجتماعی است. این قاعده در موادی مانند ماده 132 قانون مدنی و یا اصولی نظیر اصل فردی بودن مجازات در حقوق کیفری، نمود دارد و در مواردی مانند حقوق مالکیت و خانواده نیز اجرا می شود.

قاعده لاضرر یکی از اصول مهم حقوقی است که در نظام حقوقی ایران جایگاه ویژه‌ ای دارد. این قاعده بر پایه احادیث و آموزه‌ های دینی شکل گرفته و هدف آن جلوگیری از وارد آوردن زیان غیرقابل جبران به افراد است. شناخت دقیق این قاعده و کاربردهای آن برای درک تعادل بین حقوق فردی و اجتماعی، ضروری می باشد.

عدم رعایت قاعده لاضرر می‌ تواند به ایجاد اختلافات حقوقی گسترده و ناعادلانه منجر شود. برای مثال، گاهی اعمال حق مالکیت یا اجرای قراردادها بدون توجه به این قاعده، زیان‌های غیرمنصفانه‌ ای به دیگران وارد می‌ کند. این چالش اهمیت بررسی دقیق مفاد و مصادیق قاعده لاضرر را آشکار می‌ سازد.

لذا در مقاله حاضر و با هدف اطلاع رسانی، قاعده لاضرر در قانون مدنی، حقوق کیفری و قانون اساسی، مورد بررسی قرار گرفته و پس از ذکر کاربرد آن در قوانین موضوعه و مستندات قاعده لاضرر، نمونه رای این قاعده، ارائه شده است.

قاعده لاضرر چیست

در پاسخ به این پرسش که قاعده لاضرر چیست و ترجمه قاعده لاضرر چه می باشد باید گفت، قاعده لاضرر برگرفته از حدیث پیامبر اسلام (ص) است که فرموده اند: «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» یا «لا ضرر و لا ضرار علی المومن». این حدیث بیان می‌ کند که در اسلام، ضرر رساندن به دیگران جایز نیست.

قاعده لاضرر، بر سایر احکام مقدم است و در مواردی که اجرای یک حکم باعث ضرر شود، آن حکم رفع می‌ گردد. این قاعده بر اصل لطف و رحمت شارع، نسبت به مردم استوار است. در ادامه، قاعده لاضرر در قانون مدنی، حقوق کیفری و قانون اساسی، بررسی خواهد شد.

قاعده لاضرر، در قانون مدنی ایران تاثیرگذار بوده و در برخی مواد آن، مانند ماده 106، 132، 329 یا 331، منعکس شده است. این قاعده، به عنوان یکی از اصول حقوقی، مانع اجرای قوانینی می‌ شود که موجب ضرر و زیان به اشخاص گردد.

ماده 106 مقرر می دارد: "مالک ملکی که مورد حق‌ الارتفاق غیر است، نمی تواند در ملک خود تصرفاتی نماید که باعث تضییع یا تعطیل حق مزبور باشد، مگر با ‌اجازه صاحب حق." ماده 132 این قانون مقرر داشته: "کسی نمی تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود، مگر تصرفی که به قدر متعارف و برای رفع حاجت یا رفع ضرر‌ از خود باشد."

ماده 329 یا 331 قانون مدنی نیز مقرر می دارند: "اگر کسی خانه یا بنای کسی را خراب کند، باید آن را به مثل صورت اول بنا نماید و اگر ممکن نباشد، باید از عهده قیمت بر آید." "هر کس سبب تلف مالی بشود، باید مثل یا قیمت آن را بدهد و اگر سبب نقص یا عیب آن شده باشد، باید از عهده نقص قیمت آن برآید."

قاعده لاضرر در حقوق کیفری، به عنوان یک اصل حمایتی، مانع از صدور یا اجرای احکامی می‌ شود که ضرر جبران‌ ناپذیری به فرد یا جامعه وارد کند. از نمونه‌ های قاعده لاضرر در حقوق کیفری، می توان به اصل فردی بودن مجازات، تخفیف یا تعلیق مجازات و جرایم حدی و تعزیرات، اشاره کرد. در ادامه در خصوص این سه مثال قاعده لاضرر در حقوق کیفری، توضیحاتی ارائه می شود.

اصل فردی‌ بودن مجازات‌ ها: هیچ فردی نباید به خاطر جرمی که دیگری مرتکب شده، مجازات شود؛ زیرا این امر موجب ضرر ناحق خواهد شد؛ تخفیف یا تعلیق مجازات: در مواردی که اجرای مجازات باعث ضرر بیش از حد به فرد یا جامعه شود، دادگاه می‌ تواند بر اساس شرایط، مجازات را کاهش داده یا تعلیق کند؛ جرایم حدی و تعزیرات: در صورتی که اجرای حدود و مجازات‌ های تعزیری، منجر به ضرر غیرقابل جبران شود، ممکن است اجرای آن متوقف یا تخفیف داده شود (مانند سقوط حد در صورت توبه مرتکب در جرائم حدی).

قاعده لاضرر، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بازتاب دارد. این قاعده به عنوان یکی از اصول بنیادین، مانع از تصویب یا اجرای قوانینی می‌ شود که به افراد یا جامعه، ضرر ناموجه وارد کند و تضمین‌ کننده حقوق شهروندان در برابر آسیب‌ های غیرضروری است. 

اصل 40: "هیچ کس نمی تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد." اصل 46: "هر کس مالک کسب و کار مشروع خویش است و هیچ‌ کس نمی‌ تواند به عنوان مالکیت، نسبت به کسب و کار خود، امکان ضرر به دیگران را فراهم کند." اصل 171: در صورت ورود خسارت از سوی قاضی به دلیل اشتباه در صدور حکم، دولت یا خود قاضی، موظف به جبران ضرر زیان‌ دیده است.

کاربرد قاعده لاضرر در قوانین موضوعه

در تیتر پیشین، در خصوص مفهوم قاعده لاضرر، توضیح داده شد و مثال هایی از این قاعده در قوانین و حقوق موضوعه ایران، ذکر گردید. در این تیتر از مقاله، کاربرد قاعده لاضرر در قوانین موضوعه ایران مورد توضیح و بررسی قرار خواهد گرفت. این کاربردها عبارتند از:

جلوگیری از تصویب یا اجرای مقرراتی که موجب ضرر ناعادلانه به افراد یا جامعه می‌ شود: این قاعده مانع از وضع قوانینی می‌ گردد که به طور غیر منصفانه، موجب آسیب به افراد یا گروه‌ های خاصی شود.

تنظیم روابط میان افراد برای جلوگیری از ورود ضرر: در روابط قراردادی و اجتماعی، این قاعده سبب می‌ گردد افراد نتوانند با استفاده از حقوق خود، موجب زیان به دیگران شوند.

ممانعت از اجرای قوانین و احکامی که منجر به زیان ناموجه می‌ شوند: در مواردی که اجرای یک قانون یا حکم، باعث ضرر شدید و غیر قابل توجیه شود، این قاعده از اجرای آن، جلوگیری می‌ کند.

تضمین عدالت در روابط حقوقی و اجتماعی: این قاعده به عنوان یکی از اصول اساسی در حقوق، از نابرابری و تضییع حقوق افراد جلوگیری کرده و عدالت را برقرار می‌ کند.

حمایت از حقوق افراد در برابر آسیب‌ های غیرمنصفانه: قاعده لاضرر، ابزاری برای حمایت از شهروندان در برابر هرگونه تصمیم یا اقدامی است که به صورت غیر عادلانه به آنان ضرر وارد کند.

در یک جمع بندی کلی باید گفت، در قوانین موضوعه ایران، قاعده لاضرر نقش مهمی در تنظیم روابط میان افراد و جلوگیری از اجرای قوانین و احکامی دارد که به زیان ناموجه منجر می‌ شود. این قاعده در حوزه‌های مختلف حقوق مدنی، کیفری، اساسی، اداری، ثبت، خانواده و...، تاثیرگذار بوده و یکی از اصول مهم در تضمین عدالت و حمایت از حقوق افراد محسوب می‌ شود.

مستندات قاعده لاضرر

مستندات قاعده لاضرر، نشان می‌ دهد که قاعده لاضرر در منابع شرعی، قوانین مدنی، کیفری و اساسی کشور، نقشی محوری دارد و به عنوان یک اصل بنیادین در حقوق ایران، پذیرفته شده است. در ادامه، نمونه ای از این مستندات، مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

مستندات شرعی، نظیر حدیث نبوی «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» (هیچ ضرر و زیانی در اسلام وجود ندارد)؛ آیات قرآن، نظیر برخی آیات مانند «وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ» (قصص: ۷۷) که بر جلوگیری از ضرر و فساد در جامعه تاکید دارد؛ اجماع فقها که در توضیح آن باید گفت، بسیاری از فقها، قاعده لاضرر را به عنوان یکی از اصول فقهی پذیرفته‌ اند و در استنباط احکام، از آن استفاده می‌ کنند.

مستندات قانونی، نظیر ماده ۱۳۲ قانون مدنی: هیچ‌ کس نمی‌ تواند از حق خود به نحوی استفاده کند که موجب ضرر به دیگران شود. ماده ۴۲۱ قانون مدنی: امکان فسخ قرارداد در صورت ورود ضرر فاحش به یکی از طرفین. اصل ۴۰ قانون اساسی: هیچ‌کس نمی‌ تواند از حقوق خود به ضرر دیگران یا منافع عمومی، استفاده کند. اصل ۱۷۱ قانون اساسی: در صورت ضرر ناشی از اشتباه قضایی، دولت یا قاضی ملزم به جبران خسارت است. قانون حمایت از حقوق شهروندان: این قانون بر جلوگیری از ورود ضرر غیرعادلانه به شهروندان در تصمیمات دولتی و اجرایی، تاکید دارد.

نمونه رای قاعده لاضرر

نمونه‌ های عملی از کاربرد قاعده لاضرر در آرای قضایی متعدد، دیده می‌ شود و از آنجا که مطالعه متن این آرا، به درک بهتر کاربرد قاعده لاضرر در قوانین موضوعه ایران کمک خواهد کرد، در باکس دانلود زیر، چند نمونه رای قاعده لاضرر، ارائه شده است.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص مفهوم و کاربرد قاعده لاضرر در کانال تلگرام موضوعات حقوقی عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مفهوم و کاربرد قاعده لاضرر پاسخ دهند.