قسامه چیست

قسامه از جمله مهم ترین ادله هایی است که در مورد جنایت و در صورت وجود لوث کاربرد دارد. باید توجه شود داشت که برای اجرای قسامه در دادگاه لازم است که تعداد افراد مشخصی سوگند یاد کنند. نصاب در قانون مجازات برای برای اثبات جرم یا دفع اتهام در قتل عمد با یکدیگر متفاوت است.

قسامه از نهادهای مورد پذیرش در فقه اسلامی است که از ریشه قسم گرفته شده و به معنای سوگند خوردن است. همچنین مطابق قاعده «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر» اصولا بار اثبات دعوا بر عهده مدعی است ولی قسامه یک امر استثنائی بوده و تحت شرایطی می توان که بار اثبات بی گناهی را بر عهده متهم قرار داد.

اهمیت قسامه از این حیث است که از طریق آن می توان وقوع برخی از جرائم را ثابت کرد. از طرف دیگر اجرای قسامه دارای شرایط کمی و کیفی خاصی می باشد. بنابراین ضروری است که افراد، از جزئیات این امر، نظیر جرائمی که با قسامه اثبات می شود و نحوه اجرای آن، اطلاع داشته باشند.

در ادامه مقاله حاضر، قصد داریم، پس از پاسخ به این پرسش که قسامه چیست و نصاب آن چه می باشد به این ادله در قانون مجازات جدید بپردازیم. سپس در خصوص جرائمی که با قسامه اثبات می شود صحبت خواهیم کرد و در انتها، قسامه در ضرب و جرح، نحوه اجرا و امکان اعاده دادرسی آن را بررسی خواهیم نمود. جهت کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص، با ما همراه باشید.

قسامه چیست

 از جمله ادله هایی که برای اثبات جنایت کاربرد دارد و در فقه و هم در قانون مجازت اسلامی به آن اشاره شده است، قسامه می باشد. حال ممکن است که برای برخی از اشخاص این سوال مطرح شود قسامه چیست و تعریف آن چه می باشد که پاسخ آن به شرح زیر است:

در ابتدا باید گفت که ماده 160 قانون مجازات اسلامی بیان می کند: «ادله اثبات جرم عبارت از اقرار، شهادت، قسامه و سوگند در موارد مقرر قانونی و علم قاضی است.» بنابراین برای رسیدگی به پرونده های جنایی نیاز به ارائه دلایل محکمه پسندی است که بتوان از طریق آن وقوع جرم یا بی گناهی متهم را ثابت کرد و اگر هیچ ادله دیگری وجود نداشته باشد، آخرین گزینه سوگند و اقامه قسامه است.

حال برای پاسخ به این سوال که قسامه چیست باید گفت که قسامه ماهیتا نوعی از سوگند است که در صورت فقدان دلایل دیگر و در جنایات مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع این سوگند ممکن است که از سوی اولیای مقتول برای اثبات جنایت و یا از طرف متهم برای رفع اتهام اقامه شود.

همچنین باید توجه داشت که خویشان ذکور نسبی هر دو طرف نیز می توانند که سوگند بخورند. لازم به ذکر است که خصوصیات جنایت هم از این طریق می توان ثابت کرد یعنی اگر جنایتی اتفاق افتاده باشد ولی عمدی یا غیر عمدی بودن آن مشخص نباشد، با قسامه می توان این خصوصیات را ثابت کرد. 

نصاب قسامه چیست

در بخش قبلی تعریف و ماهیت قسامه بررسی گردید و بیان شد که قسامه ماهیتا نوعی از سوگند است که در صورت فقدان دلایل دیگر و در جنایات مورد استفاده قرار می گیرد. باید توجه شود داشت که برای اقامه آن لازم است که تعداد افراد مشخصی در دادگاه حاضر شده و سوگند بخورند. حال ممکن است که برای برخی از اشخاص این سوال مطرح شود که نصاب قسامه چیست که پاسخ آن به شرح زیر می باشد:

برای اقامه قسامه رعایت نصاب مقرر در قانون ضروری است. به عبارتی نصاب قسامه برای اثبات جرم یا دفع اتهام در قتل عمد، باید ۵۰ نفر و در قتل غیر عمد یا خطای محض 25 نفر از خویشاوندان و بستگان مرد شاکی یا متهم قسم بخورند. ماده 455 قانون مجازات اسلامی در این خصوص بیان می کند: «قتل عمدی موجب دیه، به شرح مقرر در باب قصاص با قسم پنجاه مرد و قتل غیرعمدی با قسم بیست و پنج مرد، تنها درصورت حصول لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، اثبات می‌ شود.» بنابراین خود شخص اعم از اینکه زن باشد یا مرد می تواند که قسم یاد کند البته در این مورد تکرار قسم جایز نیست.

همچنین به موجب ماده 456 قانون مجازات اسلامی در جنایت بر اعضا نصاب قسامه بدین صورت است که در جنایتی که موجب دیه‌ی کامل است، شش قسم؛ در جنایتی که موجب پنج‌ششم دیه‌ی کامل است، پنج قسم؛ در جنایتی که موجب دوسوم دیه‌ی کامل است، چهار قسم؛ در جنایتی که موجب یک‌ دوم دیه‌ی کامل است، سه قسم؛ در جنایتی که موجب یک‌ سوم دیه‌ی کامل است، دو قسم و در جنایتی که موجب یک‌ ششم دیه‌ی کامل یا کمتر از آن است یک قسم برای قسامه باید اجرا شود. 

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که خود شاکی یا متهم اعم از این که زن یا مرد باشند می توانند که قسامه را اجرا کنند، اما در مورد بستگان باید گفت که فقط قسامه بستگان ذکور مورد قبول است. همچنین در جنایت بر نفس در صورتی که بستگان شاکی به حد نصاب نرسیده باشد، نمی توان در این مورد با تکرار سوگند جنایت را ثابت کرد، ولی در مورد متهم تکرار سوگند قابل پذیرش است. به عبارت دیگر اگر متهم بستگانی نداشته باشد یا هیچ یک حاضر به ادای سوگند نشوند، با تکرار سوگند از سوی خود متهم، رای برائت وی صادر و تبرئه می شود. 

قسامه در قانون مجازات جدید

در قانون قبلی اثبات ارش از طریق قسامه وجود نداشت، ولی با اصلاح و ویرایش قانون جدید در سال 1392 در حال حاضر می توان از این طریق، ارش را هم ثابت کرد. حال در خصوص قسامه در قانون مجازات جدید نکات دیگری هم وجود دارد که اطلاع از آن ضروری می باشد. لذا در این بخش به صورت مفصل توضیحاتی در این مورد ارائه می گردد.

در ابتدا باید گفت که مطابق قانون مجازات اسلامی، قسامه فقط در لوث امکان پذیر است و ماده 314 این قانون لوث را این گونه تعریف کرده است: «لوث عبارت از وجود قرائن و اماراتی است که موجب ظن قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب از جانب متهم می‌ شود.» برای فهم بهتر این مفهوم می توان به این مثال اشاره کرد که الف به قتل رسیده و امارات و قرائنی وجود دارد که قاضی بر اساس آن احتمال قوی می دهد که ب قاتل است، این احتمال قوی بر اساس قرائن و امارات همان لوث می باشد. بنابراین تحقق لوث مستلزم وجود ظن قاضی و قرائن و امارات متعارف است.

همچنین باید توجه داشت صرف این که قاضی احتمال بدهد جنایت توسط فردی انجام شده بدون این که احتمال قوی باشد باعث تحقق لوث نمی شود و ماده 315 قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می دارد: «فقدان قرائن و امارات موجب ظن و صرف حضور فرد در محل وقوع جنایت، از مصادیق لوث محسوب نمی‌ شود و او با ادای یک سوگند، تبرئه می‌ گردد.» بنابراین صرف حضور در محل جنایت باعث تحقق لوث نمی شود و در این مورد متهم می تواند یک سوگند بخود تا حکم برائت آن صادر شود و اگر جنایت ارتکابی، قتل باشد دیه از بین المال پرداخت می شود و در غیر این صورت دیه از بیت المال پرداخت نمی شود.

همچنین ماده 321 قانون مجازات اسلامی بیان می کند: «اگر مجنی علیه یا ولی دم فوت کند هر یک از وارثان متوفی، بدون نیاز به توافق دیگر ورثه متوفی یا دیگر اولیای دم، حق مطالبه یا اقامه قسامه را دارند.» بنابراین وراث مجنی علیه یا ولی دم نیز می توانند قسامه را اقامه کنند و در این مورد نیازی نیست که همگی وراث موافق باشند و هر کدام از آن ها می توانند که به دادگاه مراجعه و تقاضای اقامه قسامه کنند.

نکته دیگر این است که مطابق با ماده 327 قانون مجازات اسلامی، در فرض شرکت در قتل عمدی در صورتی که لوث در مورد همه آنان ثابت شود، اقامه یک قسامه برای اثبات شرکت در جرم از سوی اولیای دم کفایت می کند و در صورت تعدد شکات، اقامه یک قسامه برای همه آنان کافی است. 

جرائمی که با قسامه اثبات می شود

در بخش های قبلی توضیحاتی در خصوص قسامه در قانون مجازات اسلامی و نصاب آن ارائه گردید. حال ممکن است که برای برخی از اشخاص این سوال مطرح شود که جرائمی که با قسامه اثبات می شود چه مواردی می باشد که پاسخ آن به شرح زیر است:

 باید توجه داشت که همه جرائم با قسامه قابل اثبات نیست و فقط جنایت را می توان با قسامه ثابت کرد و در جرائم حدی و تعزیری کاربرد ندارد. در واقع انواع قتل اعم از عمدی و غیر عمدی را می توان با قسامه اثبات کرد و حسب مورد می توان حکم به قصاص یا دیه داد.

علاوه بر این جنایت های مادون نفس اعم از عمدی و غیر عمدی مانند ضرب و جرح و هر جنایت وارد بر اعضا و منافع را نیز می توان با قسامه ثابت کرد. همچنین هر جنایتی که موجب کبودی و سیاه شدگی شود و جنایت مستوجب ارش نیز با قسامه قابل اثبات است و مطابق ماده 456 قانون مجازات اسلامی در صورت اثبات جنایت بر عضو از طریق قسامه، صرفا مجازات دیه قابل اعمال می باشد.

قسامه در ضرب و جرح

همانطور که گفته شد؛ قسامه فقط در جنایات اعم از نفس و مادون نفس کاربرد دارد و مابقی جرائم را نمی توان با قسامه ثابت کرد. در ادامه ضروری است که در مورد قسامه در ضرب و جرح به عنوان یکی از جنایت های مادون نفس توضیحاتی ارائه گردد که به شرح زیر است:

در ابتدا باید گفت که نصاب قسامه در قتل و ضرب و جرح بایکدیگر متفاوت می باشد. در واقع نصاب قسامه در قتل عمدی 50 و در قتل غیر عمدی و خطای محض 25 سوگند، اما نصاب قسامه در ضرب و جرح بسته به میزان جراحت وارد شده می تواند 1 تا 6 سوگند باشد و در این مورد فرقی میان عمدی یا غیرعمدی بودن جرائم نیست.

علاوه بر این در قتل شاکی نمی تواند سوگند خود را تکرار کند ولی در ضرب وجرح شاکی می تواند سوگند خود را آنقدر تکرار کند که به حد نصاب برسد. لازم به ذکر است که قسامه در بزه ایراد ضرب و جرح عمدی، صرفا جنبه خصوصی جرم یعنی حکم به پرداخت دیه و ارش را ثابت می کند و در این مورد هرگز مجازات جرم یعنی قصاص عضو و تعزیر ثابت نمی شود

نحوه اجرا قسامه در دادگاه

اجرای قسامه در دادگاه مستلزم رعایت شرایط و تشریفاتی می باشد در واقع بدون رعایت این تشریفات، قسامه از لحاظ قانونی هیچ اعتباری ندارد. حال به جهت آگاهی متقاضیان، در این قسمت، نحوه اجرا قسامه در دادگاه ارائه شده است که به شرح زیر می باشد:

در ابتدا باید گفت که ماده 317 قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می دارد: «در صورت حصول لوث، نخست از متهم، مطالبه دلیل بر نفی اتهام می‌شود. اگر دلیلی ارائه شود، نوبت به قسامه شاکی نمی‌ رسد و متهم تبرئه می‌ گردد. در غیر این صورت، با ثبوت لوث، شاکی می‌تواند اقامه قسامه کند یا از متهم درخواست قسامه نماید.»

مطابق ماده فوق اگر لوث و احتمال قوی برای وقوع جرم وجود داشته باشد؛ ابتدا از متهم خواسته می شود تا دلیلی بر مجرم نبودن خود ارائه کند و اگر متهم در این مورد دلیلی ارائه کند، دیگر نوبت به قسامه نمی رسد و حکم برائت آن صادر می شود ولی در صورتی که متهم دلیلی بر بی گناهی خود ارائه ندهد آن وقت شاکی می تواند که اقامه قسامه کند یا از متهم درخواست کند که قسامه را اجرا کند.

اگر خود شاکی اقامه قسامه کند در جنایت عمدی قصاص و در سایر جنایت ها دیه ثابت می شود. همچنین اگر شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند و سپس متهم آن را اجرا کند در این صورت حکم بر برائت او صادر می شود ولی اگر متهم اقامه قسامه نکند باید دیه بدهد و فرقی ندارد که جنایت عمدی یا غیر عمدی باشد.

از طرف دیگر اگر شاکی نه اقامه قسامه کند و نه از متهم درخواست اقامه آن را کند در این صورت متهم تا روشن شدن تکلیف در جنایت عمدی با اخذ تامین مناسب آزاد می شود و در جنایت های غیر عمدی نیز متهم بدون اخذ تامین کیفری آزاد می شود تا شاکی تصمیم نهایی خود را ظرف 3 ماه اعلام کند.

نکته دیگر این است که برای اجرای قسامه حضور تمام قسم خورندگان در یک جلسه ضرورت ندارد و می تواند قسامه در چند جلسه برگزار شود. همچنین ادا کنندگان قسامه باید عاقل، بالغ، قاصد و مختار باشند تا اظهارات آنان معتبر شناخته شود. بنابراین قسامه کودکان و افراد دیوانه قابل قبول نیست.

اعاده دادرسی در قسامه 

در خصوص اعاده دادرسی در قسامه باید گفت که ماده 346 قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: «اگر پس از صدور حکم، بطلان همه یا برخی از سوگندها ثابت شود مانند آنکه برخی از اداکنندگان سوگند، از سوگندشان عدول کنند یا دروغ بودن سوگند یا سوگند بدون علم، برای دادگاه صادرکننده حکم ثابت شود، مورد از جهات اعاده دادرسی است.»

بنابراین مطابق ماده فوق باید گفت که اگر پس از اجرای قسامه دلیل معتبر دیگری یافت شود، یا بعضی از سوگندخورندگان اعلام کنند که سوگند آن ها دروغ یا اشتباه بوده است قسامه باطل می شود و دادگاه بدون توجه به آن حکم صادر می کند ولی اگر حکم قطعی صادر شده باشد از موارد اعاده دادرسی محسوب می شود یعنی پرونده دوباره از اول مورد رسیدگی قرار می گیرد.

باید توجه داشت که در خصوص قابلیت پذیرش اعاده دادرسی به دلیل بطلان قسامه، بین بعضی از قضات اختلاف بسیاری بود. در واقع شعبه 28 دیوان اعتقاد داشت که درخواست اعاده دادرسی محکوم به دلیل عدول سوگند خورندگان مطابق بند ج ماده 474 امکان پذیر است اما شعبه 36 دیوان اعتقاد داشت که ابتدا باید عدول سوگند خورندگان در دادگاه صادر حکم ثابت شود تا بتوان اعاده دادرسی کرد. در نهایت رای وحدت جدید نظر شعبه 28 دیوان را منطبق با قانون دانست و برای اعاده دادرسی نیازی به اثبات عدول از سوگند خورندگان نیست و از این پس این رای برای تمام مراجع لازم التباع خواهد بود.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد شرایط و نحوه اجرای قسامه در کانال تلگرام آیین دادرسی و ادله اثبات دعوا عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون شرایط و نحوه اجرای قسامه پاسخ دهند.