عاقله کیست

منظور از عاقله، بستگان ذکور پدری و مادری و یا مادری هستند که مسئول پرداخت دیه در جنایت خطای محض را به عهده دارند. شرایط تحقق ضمان عاقله، زمانی است که عاقله بالغ و عاقل بوده و دارای تمکن مالی باشد. همچنین عاقله، مسئولیتی برای پرداخت دیه جنایت های کمتر از موضحه ندارد.

با توجه به اصل شخصی بودن مجازات ها، مسئولیت پرداخت دیه اصولا بر عهده خود مرتکب است. با این وجود، قانون گذار در مواردی با توجه به سابقه شرعی، مسئولیت پرداخت دیه را بر عهده شخص دیگری مانند عاقله قرار داده است. بنابراین با توجه به وجود روایات مختلف در اسلام، مسئولیت عاقله در پرداخت دیه انکار ناپذیر است.

شناخت و اطلاع از مسئولیت عاقله در قانون بسیار اهمیت دارد؛ زیرا اطلاع رسانی در مورد عاقله و مسئولیت های آن می تواند به تضمین حقوق طرفین کمک کند. از طرف دیگر، مسئولیت عاقله در پرداخت دیه؛ مستلزم وجود شرایطی می باشد که این موضوع، پرداختن به جزئیات مسئولیت های عاقله را ضروری می سازد.

از همین رو، در این مقاله، سعی شده که در ابتدا؛ پس از پاسخ به این سوال که عاقله در حقوق و قانون مجازات اسلامی کیست؛ با شرایط تحقق ضمان و موارد مسئولیت وی آشنا می شویم. سپس مهلت و نمونه رای پرداخت دیه توسط عاقله را مورد بررسی قرار می دهیم. برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص با ما همراه باشید.

عاقله در حقوق و قانون مجازات اسلامی کیست

یکی از بحث های مهم در قانون مجازات اسلامی مربوط به مقوله عاقله است و خیلی از افراد با مفهوم آن آشنایی ندارند و ممکن است که این سوال برای آن ها مطرح شود که عاقله در حقوق و قانون مجازات اسلامی کیست که پاسخ آن به شرح زیر می باشد:

عاقله جمع عاقل و ریشه آن واژه عقل می باشد. همچنین از نظر قانون مجازات اسلامی منظور از عاقله کیست، خویشان مجرم هستند که مسئولیت پرداخت دیه در جنایت خطای محض را به عهده دارند. ماده 468 قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می دارد: «عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند.»

بنابراین خویشاوندان ذکور پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث عاقله محسوب می شوند. در واقع اقوام مادری و خواهر و دختر و مادر مرتکب جز عاقله محسوب نشده و تعهدی به پرداخت دیه هم ندارند. همچنین مسئولیت عاقله در پرداخت دیه به ترتیب طبقات ارث است و در صورت وجود طبقات بالاتر، نوبت به طبقه پایین تر نمی رسد. نکته دیگر که لازم است بیان شود، این است که برای پرداخت دیه به میزان سهم الارث عاقله توجهی نمی شود؛ چرا که مسئولیت آن ها به صورت مساوی است.

شرایط تحقق ضمان عاقله

در بخش قبلی با مفهوم عاقله در حقوق آشنا شدیم. حال باید گفت که تحقق ضمان عاقله مستلزم وجود شرایطی است که بدون وجود شرایط مذکور، فرد مسئول پرداخت دیه نیست. به جهت آشنایی متقاضیان با شرایط تحقق ضمان عاقله، مهم ترین این ضوابط و شرایط در قسمت زیر بیان گردیده که به شرح زیر می باشد:

همانطور که گفته شد؛ عاقله بايد بستگان ذکور پدر و مادری و یا پدری باشند. پس عاقله باید مرد باشد. علاوه بر این؛ ماده 469 قانون مجازات اسلامی در مورد سایر شرایط تحقق ضمان عاقله مقرر می دارد: «عاقله در صورتی مسئول است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل، بالغ و در مواعد پرداخت اقساط دیه، تمکن مالی داشته باشد.»

بنابراین، اگر عاقله ولد الزنا، مجنون و نابالغ باشد، دیگر مسئولیتی برای پرداخت دیه ندارد. به عبارت دیگر، از یک شخص دیوانه یا بچه نمی توان پرداخت دیه را به عنوان عاقله مطالبه کرد. همچنین ملاک مسئولیت عاقله زمان ارتکاب جنایت است و اگر مجرم پس از ارتکاب جرم بالغ شده یا جنون آن درمان شود، این مسئله منافاتی با مسئولیت او نخواهد داشت. به عبارت دیگر بزرگ شدن قاتلی که در زمان قتل نابالغ بوده تاثیری در مسئولیت عاقله در پرداخت دیه ندارد.

در چه مواردی عاقله مسئول پرداخت دیه است

در بخش های قبلی با مفهوم عاقله آشنا شدیم و گفته شد که منظور از عاقله خویشان جانی اند که مسئول پرداخت دیه در جنایت خطای محض را به عهده دارند. حال ممکن است که برای برخی از اشخاص این سوال مطرح شود که در چه مواردی عاقله مسئول پرداخت دیه است که پاسخ آن به شرح زیر می باشد:

اصولا عاقله عهده دار پرداخت نرخ دیه در جنایت خطای محض است. در تعریف جنایت خطای محض یا قتل غیرعمد هم باید گفت جنایتی است که مرتکب هیچ قصدی نسبت به عمل انجام شده ندارد. حال باید به این نکته توجه شود که در جنایت خطای محض، زمانی عاقله مسئول است که جنایت با بینه، قسامه یا علم قاضی ثابت شود و در صورت اثبات جنایت با اقرار، خود مرتکب یا نکول او از ادای سوگند یا قسامه، دیگر عاقله مسئول نیست و خود مجرم باید دیه را پرداخت نماید.

منظور از نکول سوگند یا قسامه این است که  مرتکب سوگند یا قسامه را اجرا نکند. همچنین پرداخت دیه توسط عاقله، فقط مربوط به مرتکب مسلمان است و اگر شخص مسیحی، یهودی و زرتشتی مرتکب جنایت خطای محض شود، خودش باید دیه را پرداخت کند.

گفتنی است به موجب ماده 311 قانون مجازات اسلامی اگر شخصی به صورت خطایی به مالی دیگری خسارت وارد کند، در این مورد عاقله مسئولیتی برای اتلاف ندارد و خسارت مالی از اموال خود مرتکب جبران می شود. علاوه بر این اگر شخصی بر خود جنایتی وارد کند، در این مورد هم عاقله مسئول پرداخت دیه نخواهد بود.

در خصوص مسئولیت عاقله در پرداخت دیه باید به ماده 467 قانون مجازات اسلامی اشاره کرد که بیان می کند: «عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایت های کمتر از موضحه نیست، هرچند مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد.»

 در تبصره این ماده بیان شده است که هرگاه در اثر یک یا چند ضربه خطایی، صدمات متعددی بر یک یا چند عضو وارد آید، ملاک رسیدن به دیه موضحه، دیه هر آسیب به طور جداگانه است و برای ضمان عاقله، رسیدن دیه مجموع آن ها به دیه موضحه کافی نیست.

واقع موضحه جراحتی است که باعث می شود پوست نازک روی استخوان کنار رود تا حدی که استخوان قابل مشاهده باشد و دیه آن پنج صدم دیه کامل است. حال اگر دیه جنایتی کمتر از 5 درصد باشد؛ خود مرتکب مسئول پرداخت دیه می باشد، ولی اگر میزان دیه جنایت 5 درصد یا بیشتر باشد، عاقله دیه را پرداخت می کند. همینطور عاقله مسئول پرداخت ارش نیست.

شایان ذکر است که مستند به ماده 435 قانون مجازات اسلامی، در برخی از موارد استثنایی، عاقله مسئول پرداخت دیه در جنایت های عمدی می باشد. به عبارتی در اتهام قتل عمدی که به دلیل مرگ یا فرار مرتکب به او دسترسی نباشد، با درخواست اولیای دم دیه از اموال مرتکب گرفته می شود، مگر آن که مرتکب مالی نداشته باشد که در این صورت عاقله عهده دار پرداخت دیه است.

لازم به ذکر است که حبس عاقله به جهت امتناع از پرداخت دیه ممنوع است. همچنین صدور قرار تامین کیفری، قرار تامین خواسته، ممنوع الخروج نمودن جلب و بازداشت در مورد عاقله امکان پذیر نمی باشد.

مهلت پرداخت دیه از سوی عاقله

مهلت پرداخت دیه از سوی عاقله یکی از موارد حائز اهمیت در قانون است؛ زیرا در صورت عدم پرداخت دیه در مهلت مقرر، ممکن است که برای شخص مشکل قانونی ایجاد شود. بنابراین این بخش به بیان مهلت پرداخت دیه از سوی عاقله اختصاص پیدا کرده است.

مهلت پرداخت دیه در جنایت خطای محض تا 3 سال از زمان ارتکاب جرم می باشد و اگر در زمان سر رسید عاقله معسر شود یا به عبارت دیگر، تمکن مالی برای پرداخت دیه را نداشته باشد؛ در این صورت خود مرتکب دیه را پرداخت می کند و دیگر نمی توان دیه را از عاقله گرفت و در صورتی که خود مرتکب نیز توانایی پرداخت دیه را نداشته باشد، در این مورد دیه از بیت المال پرداخت می شود.

توجه به این نکته ضروری است که عاقله پس از پرداخت دیه حق رجوع به مرتکب برای پس گرفتن پول خود ندارد؛ زیرا مسئولیت عاقله یک تکلیف شرعی و قانونی است و عدول از آن نیازمند موافقت با مرتکب است. همچنین اگر عاقله با وجود تمکن مالی، دیه را پرداخت نکند، در این صورت، قاضی اجرای احکام اقدام به توقیف اموال وی می کند تا با فروش اموال بتواند دیه را وصول نماید.

نمونه رای پرداخت دیه توسط عاقله

همانطور که گفته شد؛ مسئولیت عاقله در شرع و قانون پذیرفته شده است و در دادگاه ها نیز در صورت احراز مجرمیت در جنایت خطای محض، حکم به پرداخت دیه توسط عاقله می دهند. حال به جهت آشنایی علاقمندان، در این بخش، نمونه رای پرداخت دیه توسط عاقله بارگذاری شده که علاقمندان در صورت تمایل می توانند این فایل را دانلود کنند.

بنابراین، مسئولیت عاقله در پرداخت دیه، استثنائی بر اصل شخصی بودن مجازات ها است، چرا که مطابق این اصل هر کس مسئول اعمال خودش بوده و نمی توان کس دیگری را به جای او مجازات کرد. البته ناگفته نماند که مسئولیت عاقله مطلق نبوده و در مواردی خود مرتکب عهده دار پرداخت دیه می باشد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد مسئولیت و شرایط عاقله در کانال تلگرام حقوق کیفری عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مسئولیت و شرایط عاقله پاسخ دهند.