سبق تصرف

سبق تصرف که اثبات و احراز آن در قانون، رکنی اساسی برای برنده شدن در انواع دعاوی تصرف است، به این معنا بوده که خواهان انواع دعاوی تصرف، به کمک ادله اثبات دعوا یا با ارائه سند مالکیت، به محکمه اثبات می کند، سلطه و اقتدار او بر مال غیر منقول، از نظر زمانی، مقدم بر سلطه خوانده یا همان فرد داری لحوق تصرف بر مال است.

دعاوی تصرف پیش بینی شده در قانون آیین دادرسی مدنی، از جمله رایج ترین دعاوی در دادگاه های حقوقی بوده و بخش زیادی از پرونده های این مراجع قضایی را به خود اختصاص می دهند. از این رو قانون گذار، ارکان مهم و قواعد اثبات برحق بودن در این دعاوی را در قوانین مختلف، من جمله قانون آیین دادرسی مدنی، پیش بینی کرده است.

 از پر کاربرد ترین مفاهیم و اصطلاحات حقوقی ای که در دعاوی تصرف، به ویژه تصرف عدوانی به کار می رود، اصطلاح "سبق تصرف" و "لحوق تصرف" بوده که اثبات و احراز آن در قانون، رکنی اساسی و از مهم ترین موارد، برای برنده شدن در این دعوا، محسوب می گردد.

لذا در مقاله حاضر، در خصوص مفهوم سبق تصرف، انواع دعوای تصرف، تاثیر سبق تصرف در تصرف عدوانی، مفهوم لحوق تصرف، تاثیر اثبات و احراز داشتن سابقه تصرف در نتیجه دعوا و اینکه آیا ارائه سند مالکیت دلیل بر سبق تصرف خواهد بود، بررسی و توضیح داده شده است.

سبق تصرف چیست؟

یکی از اصطلاحات رایج در عالم حقوق، به ویژه در انواع دعاوی تصرف و اثبات مالکیت، اصطلاح "سبق تصرف" می باشد و برای توضیح این امر که مفهوم سبق تصرف چیست؟ بهتر است ابتدا، لغت سبق، از منظر لغت نامه، مورد بررسی قرار گیرد.

سبق در لغت نامه فارسی، به معنای سابقه و پیشینه، آمده و با در نظر گرفتن این امر، می توان گفت، مفهوم لغوی عبارت "سبق تصرف"، پیشینه و سابقه تصرف بر یک مال، اعم از منقول یا غیر منقول، توسط شخص حقیقی یا نماینده شخص حقوقی می باشد.

در عالم حقوق، به ویژه در دعاوی مزاحمت، ممانعت از حق و تصرف عدوانی، زمانی که از اصطلاح "سبق تصرف" استفاده می گردد، مقصود این است که یک فرد، نسبت به دیگری، از نظر زمانی، بسیار زودتر و از قبل تر، بر مال منقول یا غیر منقول، سطه و اقتدار داشته و می تواند این امر را به محکمه، اثبات کند و در دعوای مطروحه که می تواند، مزاحمت، ممانعت از حق یا تصرف عدوانی باشد، پیروز گردد.

انواع دعوای تصرف

برای بررسی انواع دعوای تصرف که مفهوم "سبق تصرف" نیز در این دعاوی به کار می رود، باید به قانون آیین دادرسی مدنی، مراجعه کرد. این قانون در فصل هشتم خود، به انواع دعاوی تصرف اشاره کرده و تعریف و قواعد هر یک از این انواع را ذکر نموده است. مستفاد از مواد قانون آیین دادرسی مدنی، انواع دعوای تصرف، عبارتند از:

دعوای تصرف عدوانی که عبارتست از: "ادعای متصرف سابق، مبنی بر اینکه دیگری، بدون رضایت او، مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال، درخواست می‌ نماید." ( ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی) شایان ذکر است، دعوای تصرف عدوانی، هم به صورت حقوقی و هم به صورت کیفری، قابل طرح است با این تفاوت که در تصرف عدوانی کیفری، تنها مالک (متصرفی که مالک نیست نمی تواند) می تواند اقدام به طرح دعوا نماید.

دعوای ممانعت از حق که عبارت است از: "تقاضای کسی که رفع ممانعت از حق ارتفاق یا انتفاع خود را در ملک دیگری بخواهد." (ماده 159 قانون آیین دادرسی مدنی)

دعوای مزاحمت که عبارت است از: "دعوایی که به موجب آن، متصرف مال غیرمنقول، درخواست جلوگیری از مزاحمت کسی را می‌ نماید که نسبت به متصرفات او مزاحم است، بدون اینکه مال را از تصرف متصرف خارج کرده باشد. (ماده 160 قانون آیین دادرسی مدنی)

سبق تصرف در تصرف عدوانی (ارکان دعوای تصرف عدوانی)

 یکی از انواع دعاوی تصرف، تصرف عدوانی حقوقی و کیفری بوده که اثبات سبق تصرف در آن، از ارکان اصلی این دعوا است. لذا در این تیتر از مقاله، سبق تصرف در تصرف عدوانی (ارکان دعوای تصرف عدوانی)، توضیح داده خواهد شد.

مقصود از سبق تصرف در دعوای تصرف عدوانی حقوقی که از مهم ترین ارکان این دعوا نیز می باشد، این است که خواهان دعوای تصرف عدوانی حقوقی، به محکمه ثابت نماید که او (یعنی خواهان)، متصرف سابق مال غیر منقولی است که اکنون، به نحو عدوان یا بدون رضایت وی، توسط خوانده (متصرف لاحق)، تصرف گردیده است.

در صورت اثبات سبق تصرف و همچنین، احراز سایر ارکان دعوی تصرف عدوانی حقوقی، یعنی غیر منقول بودن مال موضوع تصرف و عدوانی (با زور و قهر و غلبه) بودن تصرف و بدون اجازه بودن آن، محکمه، به دعوای مطروحه، رسیدگی کرده و رای مقتضی را صادر خواهد نمود.

تنها تفاوت مهم دعوای تصرف عدوانی حقوقی و کیفری، در این است که در تصرف عدوانی حقوقی، متصرف سابق، اعم از اینکه مالک باشد یا خیر، با داشتن سند مالکیت یا بدون آن، می تواند اقدام به طرح دعوا و ثبت دادخواست نماید اما در تصرف عدوانی کیفری، تنها مالک و با ارائه سند مالکیت، می تواند اقدام به ثبت شکواییه نموده و تقاضای صدور حکم مجازات در خصوص جرم تصرف عدوانی کیفری را داشته باشد.

لحوق تصرف چیست؟

همانند توضیح "سبق تصرف"، در توضیح "لحوق تصرف" و پاسخ به این پرسش که مقصود از لحوق تصرف چیست؟ بهتر است ابتدا، به لغت نامه فارسی، مراجعه کرد و معنی لغت "لحوق" را مورد بررسی قرار داد. در لغت نامه، لغت "لحوق" در معنای جدید و موخر بودن، آمده است.

بنابر معنای لحوق، می توان گفت، مقصود از لحوق تصرف، تصرف جدید و موخر است و در دعوای تصرف عدوانی، چنانچه اثبات گردد، خواهان دعوا، سبق تصرف داشته و خوانده، متصرف لاحق (جدید، موخر) است و با قهر و غلبه و بدون رضایت مالک یا متصرف پیشین، مال غیر منقول را تصرف نموده، رای به محکومیت او و حکم به رفع تصرف، صادر خواهد شد.

در شرایطی که مالک مال غیر منقول، به عنوان متصرف سابق، اقدام به طرح دعوای کیفری علیه متصرف لاحق یا فرد دارای لحوق تصرف، نماید و مالکیت شاکی، همچنین، عدوانی بودن تصرف برای دادگاه اثبات و احراز گردد، علاوه بر رفع تصرف، حکم به مجازات متصرف نیز، صادر خواهد شد. 

اثبات و احراز سبق تصرف در قانون

اثبات و احراز سبق تصرف در قانون آیین دادرسی مدنی، مورد پیش بینی و تصریح قرار گرفته است. ماده 161 قانون آیین دادرسی مدنی، در خصوص لزوم اثبات و احراز سبق تصرف، برای برنده شدن در انواع دعاوی تصرف، مقرر داشته:

"در دعاوی تصرف عدوانی، ممانعت از حق و مزاحمت، خواهان باید ثابت نماید که موضوع دعوا، حسب مورد، قبل از خارج شدن ملک از تصرف وی و یا قبل از ممانعت و یا مزاحمت در تصرف، مورد استفاده او بوده و بدون رضایت او و یا به غیر وسیله قانونی، از تصرف وی خارج شده است."

همانطور که از ماده ۱۶۱ قانون آیین دادرسی مدنی، استنتاج می گردد، احراز و اثبات سبق تصرف، یکی از مهم ترین ارکان برنده شدن در انواع دعاوی تصرف است. اثبات سبق تصرف، می تواند با ادله اثبات دعوا، اعم از اقرار، شهادت، سوگند، ارائه سند مالکیت صورت گیرد یا قاضی، بر اساس شواهد و قراین و ادله و امارات موجود، به سبق تصرف، علم پیدا کرده و به نوعی، سبق تصرف، برای او، محرز شود.

سند مالکیت دلیل بر سبق تصرف است؟

برای پاسخ به این پرسش که آیا سند مالکیت دلیل بر سبق تصرف است؟ باید به قانون آیین دادرسی مدنی، ماده 162 آن، مراجعه کرد. ماده ۱۶۲ این قانون، در خصوص تاثیر سند مالکیت و استفاده از آن به عنوان دلیلی برای سبق تصرف، مقرر داشته:

"در دعاوی تصرف عدوانی و مزاحمت و ممانعت از حق، ابراز سند مالکیت، دلیل بر سبق تصرف و استفاده از حق می‌ باشد؛ مگر انکه طرف دیگر، سبق تصرف و استفاده از حق خود را به طریق دیگر ثابت نماید." بنابراین، می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که؛

تا مادامی که فرد دارای لحوق تصرف و فاقد سند مالکیت، نتواند سبق تصرف و استفاده از حق خود را اثبات کند، دادگاه، شخص دارای سند مالکیت را متصرف سابق خواهد شناخت و در انواع دعاوی تصرف، اعم از مزاحمت، ممانعت از حق و تصرف عدوانی، رای را به نفع دارنده سند، صادر خواهد نمود.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص اثبات سبق تصرف و شرایط قانونی احراز آن در کانال تلگرام آیین دادرسی و ادله اثبات دعوا عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون اثبات سبق تصرف و شرایط قانونی احراز آن پاسخ دهند.