اهلیت چیست و انواع آن

اهلیت، به معنای شایستگی دارا شدن حق یا اجرای آن است. انواع اهلیت در قانون مدنی ایران، به دو گروه اهلیت تمتع و استیفا تقسیم می شوند. اهلیت تمتع به معنای شایستگی فرد برای دارا شدن حق است که از بدو تولد تا پایان تولد همه انسان ها دارای اهلیت تمتع هستند و اهلیت استیفا به معنای شایستگی و توانایی برای اجرای حق است.

طبق قانون، هر شخص، برای انجام امور حقوقی، باید یک سری ویژگی ها داشته باشد. در واقع، داشتن این ویژگی ها به افراد، قابلیت انجام یک امور مشخصی را می دهد که در صورت عدم وجود این ویژگی ها، قادر به انجام این امور نخواهند بود. به شایستگی دارا شدن حق و اجرای آن، اهلیت گفته می شود. هر انسان به محض تولد تا پایان حیات، اهلیت دارا شدن حقوق را دارد، اما برای اهلیت اجرای حقوق، باید شرایط ویژه ای وجود داشته باشد.

به عنوان مثال، همه افراد، حق ازدواج دارند، اما اقدام به آن، بعد از رسیدن به سن قانونی ممکن است. همچنین، افراد باید از نظر عقلی به درجه ای از رشد رسیده باشند که بتوانند اقدام به انعقاد معامله تجاری بنمایند . کسی که ورشکسته می شود، نمی تواند به انعقاد معاملات تجاری مبادرت ورزد، چون از نظر حقوقی، اهلیت لازم را ندارد . بنابراین، موضوع اهلیت در روابط اشخاص، اثرگذار بوده و نبود آن، سبب بطلان معاملات می شود و بر بسیاری از امور دیگر نیز تاثیر خواهد گذاشت.

با توجه به اهمیت بحث اهلیت، در این مقاله، قصد داریم، به این سوال پاسخ دهیم که اهلیت چیست؟ سپس در ادامه، انواع آن را به تفصیل توضیح دهیم. اگر در خصوص اهلیت و انواع آن سوالاتی دارید، در این مقاله همراه ما باشید.

اهلیت چیست

 در پاسخ به این سوال که اهلیت چیست؟ باید گفت ،اهلیت در لغت به معنای شایستگی، لیاقت و صلاحیت برای امری است. در قانون، تعریف دقیقی از اهلیت نشده است. در واقع در تعریف اهلیت از منظر حقوقی باید گفت، اهلیت یعنی شایستگی ای که قانون به یک نفر می دهد، تا آن فرد بتواند صاحب یک حق شود و یا آن را اجرا کند. به مجموعه این صفات و ویژگی هایی که معنای صلاحیت داشتن و یا اجرای یک حق را می دهد، اهلیت می گویند. 

گروهی از افراد، در جامعه اهلیت لازم برای اجرای حق را ندارند که در قانون به آنها محجور گفته می شود. محجورین از تصرف در اموال و حقوق مالی و غیر مالی خود منع شده اند. که ممکن است دلیل آن نرسیدن به سن قانونی، یا زوال عقل و رشد باشد. هدف قانون گذار از ایجاد این گروه حمایت از آنها در تصرفات مالی و غیرمالیشان است.

به موجب ماده 190 قانون مدنی، یکی از شرایط صحت معاملات، داشتن اهلیت قانونی طرفین قرارداد است. قانون گذار، در ماده 212 قانون مدنی، معامله با اشخاصی که بالغ یا عاقل یا رشید نیستند را به واسطه عدم اهلیت آنها، باطل دانسته است.

انواع اهلیت

همان طور که در بخش قبل در تعریف اهلیت، توضیح دادیم، اهلیت، شایستگی و صلاحیت برای داشتن یک حق یا اجرای حق است. به موجب ماده 958 قانون مدنی: " هر انسان، متمع از حقوق مدنی خواهد بود، لیکن هیچ کس نمی تواند حقوق خود را اجرا کند، مگر اینکه برای این امر، اهلیت قانونی داشته باشد " . با توجه به این ماده، در می یابیم که اهلیت به دو نوع تقسیم می شود:

نوع اول، اهلیت داشتن حق است که به آن، اهلیت تمتع نیز می گویند. هر انسانی به محض تولد، دارای اهلیت تمتع می باشد، حتی حمل( جنین) به شرط آن که زنده متولد بشود، دارای اهلیت است.

نوع دوم، اهلیت اجرای حق است که به آن، اهلیت استیفا نیز می گویند. تمام انسان ها دارای اهلیت استیفا نبوده و همان طور که توضیح دادیم دادیم، گروهی از انسان ها مانند مجانین، به دلیل آن که در دسته محجورین قرار می گیرند، فاقد اهلیت استیفا هستند.

باید به این نکته اشاره شود که اهلیت اجرای حق به طور کلی قابل اسقاط نیست، زیرا به موجب ماده 959 قانون مدنی: "هیچ کس، نمی تواند به طور کلی، حق تمتع و یا حق اجرای تمام یا قسمتی از حقوق مدنی را از خود سلب کند." در نتیجه، سلب قسمتی از حقوق مدنی، زمانی ممنوع است که به طور کلی باشد. وگرنه، سلب قسمتی از حقوق مدنی، به طور جزیی اشکالی ندارد. به عنوان مثال، شخصی در انجام معامله بیعی، ضمن شرطی در قرارداد، حق مالی خود که فسخ قرارداد به موجب خیار است را از خود سلب می کند که این یک سلب حق جزیی است که در آن ایرادی وجود ندارد.

اهلیت تمتع

هر انسانی با به دنیا آمدن، صاحب یک سری از حقوق می شود که این حقوق، تا پایان عمر او نیز ادامه دارند؛ به قابلیت داشتن این حقوق، اهلیت تمتع می گویند. به عبارتی انسان ها به واسطه انسان بودن، فارغ از جنسیت، سن، تابعیت و سایر عوامل می توانند حقوقی را داشته باشند که هیچ کس حتی خودشان، نمی تواند آن را به طور کلی از آنها سلب کند.

به موجب ماده 956 قانون مدنی : " اهلیت برای دارا بودن حقوق، با زنده متولد شدن انسان، شروع و با مرگ او، تمام می شود. " منظور از کلمه اهلیت، در این ماده، اهلیت تمتع می باشد. زیرا، فقط در اهلیت تمتع است که تنها شرط دارا شدن آن، زنده متولد شدن است و در اهلیت استیفا، شروط مانند رشد عقلی و رسیدن به سن قانونی الزامی می باشد.

به موجب ماده 957 قانون مدنی: "حمل از حقوق مدنی، متمتع می گردد، مشروط بر این که زنده متولد شود."بنابراین، برای تحقق اهلیت تمتع، فقط لازم است که جنین زنده متولد شود. در خصوص جنین باید گفت، که اگر پس از تولد، او حتی برای یک لحظه زنده باشد و سپس بمیرد به اعتبار آن یک لحظه حیات، صاحب حقوق شده و پس از فوت او، حقوق و اموالش به وراث، منتقل می شود.

اهلیت استیفا

در بخش قبل، توضیح دادیم که تنها شرط اهلیت تمتع، زنده متولد شدن است و این اهلیت تا پایان عمر با فرد همراه است. حال این سوال پیش می آید که اهلیت استیفا چیست؟ در پاسخ به این سوال باید گفت، اهلیت استیفا، شایستگی فرد برای اجرای یک حق یا قبول کردن تعهد است. در اهلیت استیفا، فرد باید ویژگی های مشخصی از نظر جسمی و روحی داشته باشد تا بتواند حقی که دارد را به مرحله ظهور برساند.

به عنوان مثال، یک انسان با تولد، دارای اهلیت تمتع ازدواج است، یعنی حق دارد ازدواج کند، اما تا زمانی که به سن قانونی نرسیده باشد، نمی تواند به این امر اقدام کند و آن را اجرا نماید؛ زیرا فاقد اهلیت استیفا است. همان طور که توضیح دادیم، کسانی که در قانون نمی توانند از حقی که دارند ( اهلیت تمتع ) استفاده کنند و از تصرف در آن حق تمتع، منع شده اند، محجور نامیده می شوند . قانون گذار، این افراد را به سه دسته صغار ( صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز ) ، غیر رشید و مجانین تقسیم کرده است.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد اهلیت و انواع آن در کانال تلگرام موضوعات حقوقی عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون اهلیت و انواع آن پاسخ دهند .