آخرین دفاع در دادسرا

ضرورت اخذ آخرین دفاع در دادسرا و دادگاه از متهم، مواردی چون، به رسمیت شناختن حقوق دفاعی متهم، حاکمیت اصل برائت و تحقق دادرسی عادلانه است و حکم قانونی تخطی قاضی از اخذ آخرین دفاع، می تواند مواردی چون، تنزل پایه قضایی یا انفصال موقت از خدمت باشد. ارائه آخرین دفاع، توسط وکیل متهم، بلامانع است.

قانون آیین دادرسی کیفری، پیش بینی و تصویب شده تا رسیدگی در محاکم، با نظم و دقت، صورت گیرد و قاضی، متهم، شاکی و سایر اصحاب دعوا، به کمک آن، از حقوق و تکالیف خویش و شرایط اصول دادرسی منصفانه که بزرگترین هدف وضع قانون آیین دادرسی کیفری است، مطلع باشند.

ارائه و اخذ آخرین دفاع در دادسرا و دادگاه توسط متهم یا وکیل او، از جمله اصول دادرسی منصفانه است که مراحل، شرایط تحقق و ضمانت اجرای تخلف از آن، در قانون آیین دادرسی کیفری، پیش بینی شده و تمامی اصحاب دعاوی کیفری، به ویژه متهم و وکیل وی، باید از قواعد و تشریفات حاکم بر آن، مطلع باشند.

لذا در مقاله حاضر، علت و ضرورت اخذ آخرین دفاع در دادسرا و دادگاه، ماده و حکم قانونی این امر، تحقق یا عدم تحقق آن در دادگاه بدوی و تجدیدنظر، امکان ارائه آخرین دفاع توسط وکیل متهم، وضعیت صدور حکم، بدون آخرین دفاع به علت غیبت متهم یا وکیل وی و ضمانت اجرای عدم اخذ آخرین دفاع توسط قاضی بررسی و نمونه لایحه مربوط به این موضوع، ارائه شده است.

علت و ضرورت اخذ آخرین دفاع در دادسرا

علت و ضرورت اخذ آخرین دفاع در دادسرا، به رسمیت شناختن حقوق دفاعی متهم، حاکمیت اصل برائت و تحقق دادرسی عادلانه است؛ با این توضیح که متهم، همواره باید این فرصت را داشته باشد که از ادله ابرازی علیه خود، آگاه شده و قبل از مجرم شناخته شدن و صدور حکم و قرار در این خصوص، از بی گناهی یا میزان مسئولیت خود در تحقق یک جرم، دفاع کند. به عبارتی، متهم باید، آخرین نفری باشد که پیش از صدور قرارهای دادسرا یا احکام دادگاه، صحبت می نماید.

مقصود از آخرین دفاع در دادسرا، آخرین اظهارات متهم و یا وکیل وی، در خصوص اتهام انتسابی است و پس از آن، تحقیقات دیگری انجام نخواهد شد؛ مگر اینکه متهم یا وکیل وی، در آخرین دفاع، نکته ای را بیان کرده یا مدرکی را به بازپرس، ارائه دهند که در اثبات بی گناهی متهم یا کشف حقیقت، کمک کننده باشد. 

بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری، زمان اخذ آخرین دفاع در دادسرا، پس از اتمام تحقیقات مقدماتی و قبل از صدور قرار جلب به دادرسی و ارجاع پرونده به دادگاه کیفری یک یا دو، می باشد. در این زمان، بازپرس طی یک ابلاغ، از متهم یا وکیل او می خواهد در موعد مقرر تعیین شده در ابلاغیه، برای بیان آخرین اظهارات در خصوص اتهام انتسابی، نزد وی حاضر شوند.

این دعوت، به طور ضمنی، بیانگر این است که بازپرس، ادله و شواهد موجود را برای متهم دانستن فرد، کافی تشخیص داده و قصد صدور قرار جلب به دادرسی و ارسال پرونده برای رسیدگی و صدور حکم در دادگاه کیفری صلاحیت دار را داد.

ماده و حکم قانونی اخذ آخرین دفاع از متهم

برای بررسی ماده و حکم قانونی اخذ آخرین دفاع از متهم در دادسرا و دادگاه، همچنین بررسی مواردی چون، نحوه دفاع در جلسه بازپرسی و امکان یا عدم امکان تجدید وقت نظارت به لحاظ ضرورت استماع آخرین دفاع متهم، باید به قانون آیین دادرسی کیفری مراجعه کرد. ماده ۲۶۲، 276، 371 و 399 قانون آیین دادرسی کیفری، موادی هستند که حکم قانونی اخذ آخرین دفاع از متهم را تعیین نموده اند که در زیر، متن آن ها، ارائه خواهد شد:

ماده 362 مقرر می دارد: "بازپرس، پس از پایان تحقیقات و در صورت وجود دلایل کافی بر وقوع جرم، به متهم یا وکیل وی اعلام می کند که برای برائت یا کشف حقیقت، هر اظهاری دارد به عنوان آخرین دفاع بیان کند. هرگاه متهم یا وکیل وی، در آخرین دفاع، مطلبی اظهار کند یا مدرکی ابراز نماید که در کشف حقیقت یا برائت موثر باشد، بازپرس مکلف به رسیدگی است."

ماده ۲۷۶ مقرر می دارد: "در صورت نقض قرار منع تعقیب و صدور قرار جلب به دادرسی توسط دادگاه، بازپرس مکلف است، متهم را احضار و موضوع اتهام را به او تفهیم کند و با اخذ آخرین دفاع و تامین مناسب از وی، پرونده را به دادگاه ارسال نماید."

ماده 371 مقرر می دارد: ".... دادگاه مکلف است پیش از اعلام ختم دادرسی، به متهم یا وکیل او اجازه دهد که آخرین دفاع خود را بیان کند. هرگاه متهم یا وکیل وی، در آخرین دفاع مطلبی اظهار کند که در کشف حقیقت موثر باشد، دادگاه مکلف به رسیدگی است."

ماده ۳۹۹ مقرر داشته: "... هرگاه دادستان بار دیگر اجازه صحبت بخواهد، به متهم، شاکی، مدعی خصوصی یا وکلای آنان نیز اجازه صحبت داده می‌ شود. پیش از اعلام ختم رسیدگی، رئیس دادگاه، یک بار دیگر به متهم یا وکیل او اجازه صحبت می دهد، آخرین دفاع را از متهم یا وکیل وی اخذ و سپس رسیدگی را ختم می کند. هرگاه متهم یا وکیل وی در آخرین دفاع، مطلبی اظهار کند که در کشف حقیقت موثر باشد، دادگاه مکلف به رسیدگی است."

در خصوص نحوه دفاع در جلسه بازپرسی نیز باید گفت، این امر می تواند توسط متهم یا وکیل وی صورت گیرد و برای دفاع، باید از ادله اثبات دعوا اعم از اقرار، شهادت، سوگند، اسناد و مدارک و همچنین، اماراتی که به علم قاضی کمک می کنند، استفاده کرد.

در خصوص امکان یا عدم امکان تجدید وقت نظارت به لحاظ ضرورت استماع آخرین دفاع متهم، باید گفت، وقت نظارت یا وقت احتیاطی، اساسا، زمانی تحقق می یابد که قاضی تشخیص دهد، به علت عدم یا کمبود وقت برای رسیدن پاسخ استعلام یا انجام امری توسط طرفین و یا یکی از آن ها، لازم است تا مدتی صبر کرد.

و از آنجا که قاضی در دادگاه و بازپرس در دادسرا، ملزم است تا به متهم یا وکیل وی، فرصتی برای آخرین دفاع دهد، چنانچه علت هایی نظیر عدم یا کمبود وقت، عذر موجه وکیل یا متهم برای حاضر نشدن دردادسرا یا محکمه برای ارائه آخرین دفاع یا مواردی نظیر عدم دسترسی به آدرس متهم برای ابلاغ احضاریه برای آخرین دفاع، وجود داشته باشد، قاضی باید اقدام به تجدید وقت نظارت، جهت اخذ آخرین توضیحات و آخرین دفاع، نماید.

اخذ آخرین دفاع در در دادگاه بدوی و تجدیدنظر

اخذ آخرین دفاع در در دادگاه بدوی و تجدیدنظر نیز مصداق و موضوعیت دارد و قاضی، موظف و مکلف است که پیش از صدور حکم، به متهم یا وکیل وی، فرصت ارائه آخرین دفاع را بدهد. اخذ آخرین دفاع در دادگاه بدوی و تجدیدنظر، در مواد ۳۷۱، 399 و بند ت ماده 451 قانون آیین دادرسی کیفری، مورد تاکید و تصریح، قرار گرفته است.

مستفاد از ماده 371 قانون آیین دادرسی کیفری، "دادگاه مکلف است پیش از اعلام ختم دادرسی، به متهم یا وکیل او اجازه دهد که آخرین دفاع خود را بیان کند." در شرایطی که در دفاعیات آخر متهم یا وکیل وی، مطلبی اظهار گردد که در کشف حقیقت موثر باشد، دادگاه موظف است که به آن مطلب، رسیدگی نماید.

مستفاد از ماده ۳۹۹ قانون آیین دادرسی کیفری، در جریان رسیدگی در دادگاه، "پیش از اعلام ختم رسیدگی، رئیس دادگاه، یک بار دیگر به متهم یا وکیل او اجازه صحبت می دهد، آخرین دفاع را از متهم یا وکیل وی اخذ و سپس رسیدگی را ختم می کند." در این شرایط نیز، چنانچه مطلبی در آخرین دفاع، ذکر گردد که در کشف حقیقت، موثر باشد، دادگاه، مکلف به رسیدگی به آن، خواهد بود.

ماده ۴۵۱ قانون آیین دادرسی کیفری نیز که در خصوص تعیین وقت و احضار طرفین در جلسات دادگاه تجدیدنظر تعیین تکلیف نموده، در بند ت خود، اخذ آخرین دفاعیات متهم یا وکلای آنان را به رسمیت شناخته و این بدان معنا است که در این دادگاه نیز، ختم رسیدگی باید، پس از شنیدن آخرین دفاعیات متهم یا وکلای آنان باشد.

اخذ آخرین دفاع توسط وکیل متهم

یکی از سوالات رایج در خصوص آخرین دفاع در دادسرا و دادگاه، مبنی بر این است که حکم قانونی اخذ آخرین دفاع توسط وکیل متهم چیست و آیا ارائه آخرین دفاع در جلسه بازپرسی یا رسیدگی در دادگاه بدوی و تجدید نظر، حتما باید توسط متهم صورت گیرد؟

برای پاسخ به پرسش های مطروحه، باید موادی که در خصوص ضرورت اخذ آخرین دفاع در دادسرا یا دادگاه، تعیین تکلیف کرده اند، یعنی مواد 262، ۲۶۳، 276، ۳۷۱، ۳۹۹ و بند ت ماده 451 قانون آیین دادرسی کیفری را مورد بررسی قرار داد.

در تمامی مواد مذکور، هنگامی که صحبت از ضرورت اخذ آخرین دفاع از متهم در دادسرا یا دادگاه شده، عبارت "اخذ آخرین دفاع از متهم یا وکیل وی"، همراه با هم آورده شده اند و این بدان معنا می باشد که هیچ منعی در ارائه آخرین دفاع، توسط وکیل متهم، وجود نداشته و او می تواند بجای متهم، در محکمه حاضر گردد و اقدام به ارائه آخرین دفاع در دادسرا یا دادگاه کند.

عدم لزوم آخرین دفاع در غیبت متهم

در خصوص عدم لزوم آخرین دفاع در غیبت متهم، در ماده ۲۶۳ قانون آیین دادرسی کیفری، تعیین تکلیف شده است. این ماده مقرر می دارد: "در صورتی که متهم یا وکیل وی، برای اخذ آخرین دفاع احضار شود و هیچ یک از آنان، بدون اعلام عذر موجه، حضور نیابد، بدون اخذ آخرین دفاع، اتخاذ تصمیم می‌ شود."

بر اساس این ماده، اولا، ارائه آخرین دفاع توسط متهم یا وکیل وی در دادسرا یا دادگاه بدوی و تجدیدنظر، یک حق است نه تکلیف و متهم می تواند به طور صریح یا ضمنی (با حاضر نشدن برای ارائه آخرین دفاع، بدون هیچ عذر موجهی)، امتناع و صرف نظر کردن از این حق را اعلام دارد.

همچنین، مستفاد از ماده 263 قانون آیین دادرسی کیفری، تنها در شرایطی بدون اخذ آخرین دفاع از متهم یا وکیل وی، اتخاذ تصمیم نخواهد شد که متهم یا وکیل وی، برای حاضر نشدن جهت ارائه آخرین دفاع، عذری موجه، نظیر وقوع حوادث قهری که مانع از حضور در جلسه ارائه آخرین دفاع شده، فوت خویشاوندان درجه 1 و... داشته باشند. در این شرایط، امکان تجدید وقت نظارت به لحاظ ضرورت استماع آخرین دفاع متهم، قابل تحقق است.

ضمانت اجرای عدم اخذ آخرین دفاع

حکم قانونی عدم اخذ آخرین دفاع متهم، در قوانینی چون قانون مجازات اسلامی و قانون نظارت بر رفتار قضات، پیش بینی گردیده است و در این تیتر از مقاله حقوقی دینا، با مراجعه به قوانین مذکور، ضمانت اجرای عدم اخذ آخرین دفاع از متهم یا وکیل وی و طی نکردن مراحل قانونی آن، توضیح داده خواهد شد. 

مستفاد از بند 5 ماده 16 قانون نظارت بر رفتار قضات، قاضی مستنکف از رسیدگی و امتناع کننده از انجام وظایف قانونی، به یکی از مجازات های انتظامی درجه شش تا ده مندرج در ماده 13 این قانون، محکوم خواهد شد. مجازات های انتظامی درجه شش تا ده، مشمول موارد زیر هستند:

"تنزل یک یا دو پایه قضائی و در مورد قضات نظامی‌، تنزل یک یا دو درجه نظامی یا یک یا دو رتبه کارمندی؛ انفصال موقت از یک ماه تا شش ماه یا از شش ماه تا یک سال؛ خاتمه خدمت از طریق بازنشستگی با داشتن حداقل بیست و پنج سال سابقه و بازخرید خدمت درصورت داشتن کمتر از بیست و پنج سال سابقه"

همچنین، ماده ۵۹۷ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده)، در خصوص امتناع از انجام وظایف قانونی که اخذ آخرین دفاع نیز از جمله آن ها است، مقرر داشته: "هر یک از مقامات قضائی که شکایت و تظلمی مطابق شرایط قانونی نزد آن ها برده شود و با وجود این که رسیدگی به آن ها از وظایف‌ آنان بوده، ....، بر خلاف صریح قانون رفتار کند، دفعه اول از شش ماه تا یکسال و در صورت تکرار، به انفصال دائم از شغل قضائی محکوم می‌ شود و‌ در هر صورت، به تادیه خسارات وارده نیز محکوم خواهد شد."

نمونه لایحه اخذ آخرین دفاع

از آنجا که نحوه و مراحل ارائه آخرین دفاع در دادسرا و دادگاه، توسط متهم یا وکیل وی، می تواند به موجب یک لایحه دفاعیه، صورت گیرد در این تیتر از مقاله حقوقی دینا، یک نمونه لایحه اخذ آخرین دفاع، ارائه خواهد شد تا خوانندگان محترم، در صورت نیاز، از آن، استفاده نمایند.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص مراحل اخذ آخرین دفاع در دادسرا و حکم قانونی تخلف از آن در کانال تلگرام آیین دادرسی و ادله اثبات دعوا عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مراحل اخذ آخرین دفاع در دادسرا و حکم قانونی تخلف از آن پاسخ دهند.