معامله بر اثر تهدید

معامله بر اثر تهدید یعنی، یک نفر، توسط دیگری، برای انعقاد قرارداد، در خصوص جان، مال، آبروی خود یا افراد نزدیک خانواده اش، تهدید گردد و با اکراه، اقدام به انعقاد معامله کند، از جمله شرایط تحقق اکراه، این است که عادتا غیر قابل تحمل باشد و تاثیر اکراه در معامله، حسب مورد، بطلان یا عدم نفوذ عقد اکراهی، خواهد بود.

قانون گذار در قانون مدنی، شرایط لازم برای انعقاد عقود و معاملات را پیش بینی کرده و فقدان هر شرط را حسب مورد، منجر به بطلان یا عدم نفوذ معاملات صورت گرفته می داند. از جمله مهم ترین رکن هر معامله، قصد و رضا و نداشتن اکراه و اجبار است؛ یعنی هیچ کس نباید با زور و تهدید، مجبور به انعقاد یک معامله و قرارداد شود.

با این وجود، معاملات اکراهی، بسیار شایع هستند و به همین علت، قانون گذار، در قانون مدنی، امکان وقوع معامله اکراهی را پیش بینی و قواعد، شرایط و آثار حقوقی آن را ذکر کرده است و با توجه به شایع بودن این معاملات و آثار حقوقی منفی ای که دارند، ضروری است افراد، از شرایط تحقق و در صورت نیاز، نحوه ابطال آن، مطلع باشند.

لذا در مقاله حاضر، توضیح داده شده مقصود از عقد اکراهی چیست و معنای معامله بر اثر تهدید چه می باشد، شرایط تحقق اکراه و تهدید و تاثیر اکراه در بطلان معامله، بررسی و حکم معامله اکراهی و اضطراری و نحوه ابطال معامله بر اثر اکراه، ذکر گردیده است.

معامله بر اثر تهدید به چه معنا است؟

در پاسخ به این پرسش که معامله بر اثر تهدید به چه معنا است؟​ باید دانست مقصود از عقد اکراهی چیست و تهدید و اکراه در معامله، از منظر قانون مدنی، چه زمانی تحقق می یابند. ماده 202 قانون مدنی در تعریف اکراه، مقرر داشته:

"اکراه، به اعمالی حاصل می شود که موثر در شخص باشعوری بوده و او را نسبت به جان یا مال یا آبروی خود، تهدید کند؛ به نحوی که عادتا ‌قابل تحمل نباشد. در مورد اعمال اکراه‌ آمیز، سن و شخصیت و اخلاق و مرد یا زن بودن شخص، باید در نظر گرفته شود."

ماده ۲۰۴ قانون مدنی نیز مقرر می دارد: "تهدید طرف معامله، در نفس یا جان یا آبروی اقوام نزدیک او از قبیل زوج و زوجه و آباء و اولاد، موجب اکراه است. در مورد این ماده‌، تشخیص نزدیکی درجه برای موثر بودن اکراه، بسته به نظر عرف است."

بر اساس موارد مذکور، مقصود از عقد اکراهی و معامله بر اثر تهدید این است که شخصی، اعم از اینکه یکی از طرفین معامله باشد یا خیر، دیگری را که از شعور و عقل و آگاهی برخوردار است، در خصوص جان یا مال یا آبروی فرد یا اعضای نزدیک خانواده اش، ترسانده و مورد فشاری قرار دهد که عادتا قابل تحمل نباشد و بدین ترتیب، او را وادار به انجام معامله یا انعقاد یک عقد نماید. 

در عقد اکراهی و بر اثر تهدید، عموما، به دلیل معنوی بودن اکراه و تهدید (ایجاد فشار روانی و ترس نامتعارف) فرد، مسلوب الاراده یا فاقد قصد نیست، بلکه با علم و آگاهی و قصد، اقدام به ایجاد معامله و عقد کرده، لکن، آزادی اراده او، به واسطه اعمالی که اکراهی و تهدید محسوب می گردند، محدود شده و رضای او، ناقص است؛ در معدود شرایطی که اکراه مادی باشد و فرد، کاملا فاقد قصد و رضا گردد، معامله باطل خواهد بود و از مصادیق معامله اکراهی و بر اثر تهدید و اکراه مادی محسوب می گردد.

شرایط تحقق اکراه و تهدید در معامله

قانون گذار، تنها در صورتی معامله انجام شده را از مصادیق معامله بر اثر تهدید و عقد اکراهی، لحاظ خواهد کرد که شرایط تحقق اکراه و تهدید در معامله، وجود داشته باشد. لذا در این تیتر از مقاله حقوقی دینا، مستفاد از مواد 202 تا 208 قانون مدنی، شرایط تحقق اکراه و تهدید در معامله، ذکر می گردند که عبارتند از:

اعمالی که تهدید کننده و اکراه آمیز هستند، از سوی طرف دیگر عقد یا شخصی ثالث، انجام شده و به صورت کلام یا عمل، در عالم خارج، تحقق یابند؛

اکراه، در فرد اکراه شونده، موثر واقع شود؛

اکراه، با هدف وادار کردن فرد برای انعقاد عقد و انجام معامله صورت گیرد؛

بین اکراه و تهدید صورت گرفته و معامله و عقد انجام شده، رابطه سببیت وجود داشته باشد؛

اکراه و تهدید باید، در خصوص جان، مال یا آبروی فرد یا اعضا و خویشان نزدیک وی باشد؛ (صرف ترس و خوف از دیگری و انجام معامله بر اساس آن، اکراه نیست.)

اکراه و تهدید، بر اساس سن و شخصیت و اخلاق و مرد یا زن بودن شخصی که مورد اکراه و تهدید است، عادتا قابل تحمل نباشد؛

اکراه و تهدید، باید در هر شخص متعارف (با شعور)، به تناسب سن، شخصیت، اخلاق، مرد یا زن بودن او، موثر واقع شود؛

شخص اکراه شده، از اینکه اکراه کننده، قادر به اجرایی سازی تهدید و اکراه خود نیست، مطلع نباشد؛

شخص اکراه شده، نتواند بدون مشقت و بدون امضای معامله و انعقاد عقد، اکراه و تهدید را از خود دفع کند؛

وسیله یا هدف اکراه و تهدید، نامشروع باشد؛

در توضیح نامشروع بودن وسیله یا هدف اکراه و تهدید، باید وسیله یا هدف مشروع را بررسی کرد. مقصود از مشروع بودن وسیله یا هدف اکراه و تهدید برای اکراه کننده، این است که به موجب قانون، شخص اکراه یا تهدید کننده، حق به کار بردن آن (اکراه و تهدید) را داشته باشد و بر اثر اکراه و تهدید، حقی مازاد و زیاده تر از حق قانونی و طبیعی خود، کسب نکند؛

 مانند تهدید شدن فرد بدهکار توسط طلبکار به شکایت حقوقی از او (بدهکار) در محاکم دادگستری، در راستای به دست آوردن طلب خود. این تهدید، هم از نظر وسیله و هم از نظر هدف، مشروع است؛ چرا که قانونا، افراد حق دارند، در صورت داشتن دلایل محکمه پسند، علیه دیگری در دادگاه، شکایت کرده و تقاضای صدور حکم در خصوص حق خود را داشته باشند.

تاثیر اکراه و تهدید در معامله

تاثیر اکراه و تهدید در معامله، پرسش کسانی است که بر اثر اکراه و تهدید، اقدام به انعقاد یک عقد یا معامله کرده و مایلند نظر قانونی و حقوقی را در خصوص عقد اکراهی واقع شده و تاثیر اکراه و تهدید در معامله بدانند. برای بررسی تاثیر اکراه و تهدید در معامله و اینکه نظر قانون گذار در خصوص عقد اکراهی چیست، باید ماده 203 و برخی دیگر از مواد قانون مدنی را مد نظر قرار داد و بین اکراه مادی و معنوی، تفاوت قائل شد.

ماده 203 قانون مدنی، مقرر می دارد: "اکراه، موجب عدم نفوذ معامله است؛ اگرچه از طرف شخص خارجی، غیر از متعاملین واقع شود." و ماده ۲۰۹ قانون مدنی مقر می دارد: "امضاء معامله، بعد از رفع اکراه، موجب نفوذ معامله است."

با در نظر گرفتن پاراگراف فوق، تاثیر اکراه و تهدید در معامله، غیر نافذ کردن آن است؛ یعنی، عقد صورت گرفته، صحیح بوده، لکن دارای اثر حقوقی نیست و تنها، زمانی دارای اثر خواهد شد که طرف مکره، بعد از رفع اکراه، با میل و رضای شخصی، معامله را امضا نماید. 

باید در نظر داشت، فرد مکره، بعد از رفع اکراه، الزامی بر امضای معامله و عقد اکراهی و تنفیذ آن ندارد و می تواند عدم رضای خود بر عقد اکراهی منعقد شده و معامله اکراهی انجام شده را اعلام داشته و بدین ترتیب، معامله را بر هم زند که در این شرایط، معامله، باطل خواهد بود.

عموما، مقصود از اکراه در معامله، اکراه معنوی است نه مادی، در اکراه معنوی، تهدید و اکراه، نسبت به جان، مال، آبروی فرد یا خویشان نزدیک او صورت می گیرد و شخص به واسطه فشار روانی وارده، اقدام به انعقاد عقد و معامله می کند که در این شرایط، معامله، غیر نافذ بوده، لکن چنانچه اکراه و تهدید، مادی باشد، به عنوان مثال، فرد با زور و تهدید، دست دیگری را گرفته و قرارداد را امضا کند، اکراه مادی بوده و به علت فقدان قصد، از ابتدا، معامله، باطل خواهد بود.

حکم معامله اکراهی و اضطراری

برای بررسی حکم معامله اکراهی و اضطراری، باید ماده ۲۰۶ قانون مدنی، همچنین ماده 203 این قانون را مورد بررسی قرار داد. ماده 206 قانون مدنی، مقرر می دارد: "اگر کسی در نتیجه اضطرار، اقدام به معامله کند، مکره محسوب نشده و معامله اضطراری، معتبر خواهد بود." 

بر اساس ماده فوق، می توان گفت، معامله اضطراری، مطلقا صحیح است و اضطرار، سبب بطلان یا عدم نفوذ آن نمی گردد؛ چرا که معامله اضطراری، اصولا در شرایطی منعقد می گردد که فرد، با علم و اراده و آگاهی و با قصد و رضا، در راستای دفع ضرری بزرگ، ضرری کوچک تر را متحمل شده و عقد را منعقد می نماید. 

در خصوص حکم معامله اکراهی نیز بر اساس آنچه در تیترهای قبلی مقاله و در خصوص تاثیر اکراه در بطلان معامله و عدم نفوذ آن، همچنین، چیستی معامله بر اثر تهدید ذکر گردید باید گفت؛ در صورتی که اکراه، مادی بوده و سبب فقدان قصد شود، معامله اکراهی، باطل و در شرایطی که تهدید و اکراه، معنوی باشند و صرفا، اراده را محدود و رضا را ناقص کنند، معامله اکراهی، غیر نافذ خواهد بود و تا زمان تنفیذ یا عدم تنفیذ آن از سوی مکره، فاقد هرگونه اثر حقوقی و قانونی است.

ابطال معامله اکراهی

پس از توضیح در خصوص موضوعاتی چون معامله بر اثر تهدید، تاثیر اکراه در بطلان معامله و شرایط تحقق اکراه و تهدید در معاملات و عقود انجام شده، در این تیتر از مقاله حقوقی دینا، پیرامون نحوه و شرایط ابطال معامله اکراهی، صحبت خواهد شد.

هنگامی که شخصی اقدام به انعقاد معامله، بر اثر اکراه معنوی می نماید، برای بطلان آن، کافی است بعد از رفع اکراه، معامله و عقد غیرنافذ واقع شده را تنفیذ ننماید و به محض رفع اکراه و تهدید، اراده خود بر عدم تنفیذ را به طرف دیگر معامله، اعلام کند تا معامله، باطل شود. هنگامی که، اکراه و تهدید، مادی بوده باشد، معامله واقع شده، از ابتدا، باطل خواهد بود.

در هر صورت، چنانچه طرف دیگر عقد، عدم تنفیذ مکره را نپذیرد و ابطال معامله را قبول نداشته باشد، فرد باید، پس از تشکیل حساب کاربری ثنا و تنظیم متن دادخواست خود با کمک وکیل یا شخصا، فایل ورد دادخواست را تحویل دفاتر خدمات الکترونیک قضایی داده و بعد از پرداخت هزینه دادرسی و خدمات دفاتر، اقدام به ثبت دادخواست ابطال معامله اکراهی نماید.

با ثبت و ارسال دادخواست، پرونده، تشکیل و جلسه رسیدگی، برگزار می گردد و با اثبات اکراه و تهدید و وقوع معامله بر اثر آن ها (اکراه و تهدید)، محکمه، صدور حکم به بطلان معامله خواهد نمود. علاقمندان به کسب اطلاعات در خصوص معامله اضطراری می توانند، مقاله زیر را مطالعه کنند.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص معامله بر اثر تهدید و شرایط تحقق اکراه در آن در کانال تلگرام حقوق عقود و قراردادها عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون معامله بر اثر تهدید و شرایط تحقق اکراه در آن پاسخ دهند.