اصل 56 قانون اساسی

طبق متن اصل 56 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، حاکمیت ، بالاصاله ، از آن خدا است ؛ اما خداوند ، انسان را بر سرنوشت اجتماعی اش ، حاکم ساخته است . تفسیر و نکات حقوقی اصل ۵۶ ، ناظر بر آن است که منشاء حاکمیت ، الهی و مردمی دانسته شده و موازین اسلامی و جمهوریت یا دموکراسی ، به صورت همزمان ، اعمال می گردند .

در سده های اخیر ، در ارتباط با منشا حاکمیت ، نظریات متفاوت و متنوعی از سوی اندیشمندان ارائه شده است که در یک تقسیم بندی کلی ، می توان آنها را به سه دسته حاکمیت الهی ، حاکمیت مردمی و حاکمیت الهی – مردمی ، تقسیم بندی نمود . در هر حال ، قانون اساسی ، به عنوان اصلی ترین سند حقوقی و سیاسی هر کشور ، می بایست منشا حاکمیت را مشخص کرده تا به تبع آن ، سایر احکام فرعی نیز ، تبیین گردند .

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، در متن اصل پنجاه و ششم ، در مقام بیان منشاء حاکمیت بوده و با پذیرش نظریه سوم ، معتقد به نوعی حاکمیت الهی – مردمی یا همان تئودموکراسی می باشد . از آن جهت که منشا حاکمیت ، سایر اصول کلی مربوط به نظام سیاسی و حقوقی را مشخص نموده و راهنمای سایر اصول قانون اساسی است ، پرداختن به نکات حقوقی و تفسیر اصل ۵۶ قانون اساسی ، الزامی به نظر می رسد .

به همین مناسبت ، در ادامه این مقاله ، قصد داریم ابتدا متن اصل 56 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را ذکر نموده و سپس ، شرح و تفسیر مختصری از آن ارائه نماییم . در پایان نیز ، نکات حقوقی مربوط به اصل 56 را توضیح خواهیم داد .

متن اصل 56 قانون اساسی

مهم ترین کارویژه قانون اساسی ، تحدید قدرت حاکمیت و نیز ، حفظ حقوق شهروندان می باشد . به همین دلیل ، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، علاوه بر اینکه در یک فصل جداگانه ، حقوق و آزادی های شهروندان را با عنوان حقوق ملت در قانون اساسی ، شرح و تبیین نموده است ، در اصول مختلف نیز ، در راستای تنظیم قدرت دولت ، ساختار حاکمیت و حدود وظایف و اختیارات قوای سه گانه را ، شرح داده است .

لکن قبل از اصل 57 قانون اساسی در خصوص تفکیک قوا ، خبرگان ملت ، اقدام به تعیین منشا حاکمیت نموده اند و در متن اصل 56 قانون اساسی ، سرمنشا ایجاد حاکمیت در نظام حقوقی ایران را تعیین نموده اند تا به عنوان راهنمایی برای تصویب سایر اصول قانون اساسی قرار گیرد . به همین دلیل ، در این قسمت ، ابتدا متن اصل 56 قانون اساسی را ذکر نموده و سپس ، تفسیر و نکات حقوقی مربوط به این اصل از قانون اساسی را بیان خواهیم نمود . متن اصل 56 قانون اساسی ، به شرح زیر است :

حاکمیت مطلق بر جهان و انسان ، از آن خداست و هم او ، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش ، حاکم ساخته است . هیچ کس نمی تواند این حق الهی را از انسان سلب کند یا در خدمت منافع فرد یا گروهی خاص قرار دهد و ملت ، این حق خداداد را از طرقی که در اصول بعد می آید ، اعمال می کند .

لازم به ذکر است که متن اصل ۵۶ قانون اساسی ، ابتدائا ، در قانون اساسی سال 1358 ، توسط خبرگان ملت ، تصویب گردید و در بازنگری قانون اساسی سال 1368 نیز ، به همان شکل قبل ، ابقاء گردیده و تغییراتی در آن انجام نشد . پیشنهاد می شود برای دریافت اطلاعات بیشتر ، مقاله زیر را نیز مطالعه نمایید .

شرح و تفسیر اصل 56 قانون اساسی

متن اصل 56 قانون اساسی ، در سال 1358 به تصویب رسیده و در بازنگری قانون اساسی سال 1368 نیز ، بدون تغییر ، به تصویب رسید . این اصل ، در ارتباط با منشا حاکمیت ، به تصویب رسیده است و در ضمن مشروح مذاکرات قانون اساسی ، خبرگان ملت ، نظریات مختلفی در خصوص آن ، ارائه نموده تا در نهایت ، به شکل فعلی در آمد . آنچه که در این قسمت ، قصد بررسی آن را داریم ، شرح و تفسیر اصل 56 قانون اساسی می باشد .

در ارتباط با تفسیر اصل ۵۶ قانون اساسی ، باید گفت که طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، تفسیر قانون اساسی ، از جمله وظایف شورای نگهبان می باشد که با اکثریت سه چهارم اعضا ، اقدام به انجام آن نموده و تفسیر قانون اساسی نیز ، ارزش قانون اساسی را دارد ؛ لکن شورای نگهبان ، تا کنون نظریه تفسیری در خصوص این اصل ارائه نکرده است .

اما شرح اصل 56 قانون اساسی را می توان با مراجعه به مشروح مذاکرات مجلس در بررسی نهایی قانون اساسی ، ارائه نمود . قبل از ارائه شرح و تفسیر اصل 56 قانون اساسی ، باید به این نکته توجه کرد که در خصوص منشاء حاکمیت ، نظریات مختلفی از سوی اندیشمندان ارائه شده است که در یک تقسیم بندی کلی ، می توان آنها را شامل نظریات ذیل دانست :

منشاء حاکمیت الهی است : در نظریه حاکمیت الهی یا تئوکراسی ، قدرت مطلق سیاسی ، در اختیار خداوند بوده و با مرجعیت یک شخص روحانی ، اعمال می گردد . در این نظریه ، اصالت حاکمیت ، با قوانین دینی و فردی روحانی می باشد .

منشاء حاکمیت مردمی است : در این نظریه حاکمیت مردمی یا دموکراسی ، قدرت مطلق سیاسی ، در اختیار عموم شهروندان بوده و اصالت حاکمیت سیاسی ، از طریق قوانینی که اکثریت مردم پذیرفته اند ، به مرحله اجرا در خواهد آمد .

منشاء حاکمیت ، الهی – مردمی است : در نظریه حاکمیت الهی _ مردمی یا تئودموکراسی ، قدرت مطلق سیاسی ، به خداوند تعلق داشته ؛ لکن خداوند متعال ، مردم را به عنوان حاکم ، قرار داده تا حاکمیت را سامان دهند ؛ ولیکن ، رای و نظر مردم در ارتباط با حاکمیت ، تا جایی نافد است که با دستورات الهی ، تعارض نداشته باشد .

در ارتباط با تفسیر اصل 56 قانون اساسی ، باید گفت که با توجه به نظریات مذکور ، به نظر می رسد که در متن اصل ۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، منشاء حاکمیت ، الهی و مردمی می باشد ؛ چرا که طبق اصل 56 ، حاکمیت مطلق ، ابتدائا ، به خداوند متعال تعلق داشته ؛ ولیکن ، خود خداوند ، اراده نموده که انسان ، بر سرنوشت اجتماعی خویش ، حاکم باشد . در ادامه ، نکات حقوقی اصل 56 را نیز ، شرح خواهیم داد .

نکات حقوقی اصل 56 قانون اساسی

اصل 56 قانون اساسی ، یکی از مهم ترین اصول قانون اساسی ، در ارتباط با منشا حاکمیت می باشد که قبل از توصیف اصل تفکیک قوا ، به آن اشاره شده است . هر چند که تفسیر اصول قانون اساسی ، جزء وظایف شورای نگهبان است ، لکن شورای نگهبان ، تا کنون در خصوص این اصل ، نظریه ای تفسیری ارائه ننموده است . این اصل ، نکات حقوقی خاصی دارد که در این قسمت ، قصد داریم به توضیح نکات حقوقی اصل 56 قانون اساسی نیز ، بپردازیم .

اولین نکته حقوقی اصل ۵۶ قانون اساسی ، آن است که نظریه مورد پذیرش در خصوص منشا حاکمیت در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران ، تئودموکراسی است و این امر ، از عنوان حاکمیت ، یعنی « جمهوری اسلامی » ، قابل برداشت می باشد . به این معنا که در نظام حقوقی و سیاسی ایران ، حاکمیت ، علاوه بر جنبه های جمهوریت یا دموکراسی ، متصف به وصف اسلامیت نیز ، می باشد و این دو ، در کنار هم ، به صورت همزمان ، اعمال می گردند .

دومین نکته حقوقی اصل 56 قانون اساسی ، آن است که از آن جهت که خداوند ، اراده نموده است که انسان ، حاکم بر سرنوشت اجتماعی و سیاسی خود باشد ، هیچ فردی ، نمی تواند این حق را از انسان ها ، سلب نماید . بنابراین ، مشاهده می شود که جمهوریت نظام ، قابل خدشه نبوده و نمی توان اداره امور کشور به اتکای آرای عمومی ، به عنوان یکی از مبانی نظام را ، مورد انکار و تردید قرار داد .

با این حال ، حاکم بودن انسان بر سرنوشت اجتماعی خویش ، به منزله آن نیست که شهروندان ، قادر هستند تا بدون در نظر داشتن چارچوب های اسلامیت یا سایر قوانین و مقررات وضع شده توسط قوه مقننه ، حقوق خود را اعمال نمایند . به همین دلیل ، در قسمت انتهای متن اصل ۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، ذکر شده است که ملت ایران ، این حق خداداد را از طرقی که در اصول بعدی ذکر شده است ، اعمال می کند .

با توجه به اصول بعد ، مشاهده می شود که در اصل 57 قانون اساسی ، اصل تفکیک قوای سه گانه ذکر گردیده و در اصول 59 الی 61 قانون اساسی نیز ، نحوه کارکرد قوای مذکور ، مشخص شده است . بنابراین ، می توان دریافت که در نظام حقوقی ایران ، دموکراسی ، از نوع دموکراسی غیر مستقیم است ؛ به این معنا که ملت ایران ، حق حاکمیت بر سرنوشت خود را ، از طریق انتخاب قوای مقننه و قوای مجریه ، اعمال می نمایند و صرفا در موارد مهم ، ممکن است که همه پرسی برگزار گردد .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص تفسیر اصل 56 قانون اساسی در کانال تلگرام موضوعات حقوقی عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون تفسیر اصل ۵۶ قانون اساسی پاسخ دهند .