در نظام حقوقی ایران ، دعاوی قابل طرح در مراجع قضایی را می توان از جنبه های مختلفی دسته بندی نمود که یکی از مهم ترین آنها ، تقسیم بندی دعاوی ، به دعاوی حقوقی و کیفری می باشد . بر این اساس ، دعاوی حقوقی ، به دعاوی گفته می شود که رسیدگی به آنها ، از طریق منابع و اصول دعاوی حقوقی انجام می گیرد ؛ همچون دعاوی قراردادی ، دعاوی خانوادگی ، دعاوی تجاری و غیر اینها .

اما دعاوی کیفری ، به دعاوی گفته می شود که ناشی از ارتکاب جرایم و مجازات ها بوده و این دعاوی ، بر مبنای اصول و منابع حقوق کیفری ، مورد رسیدگی قرار می گیرند . حقوق کیفری ، دربردارنده اصول و قواعد شکلی و ماهوی مربوط رسیدگی به جرایم و مجازات ها می باشد . لذا اطلاع از اینکه حقوق کیفری چیست ، برای افرادی که درگیر پرونده های کیفری مربوط به ارتکاب جرایم مختلف هستند ، ضروری به نظر می رسد .

به همین مناسبت ، در ادامه این مقاله ، قصد داریم به بررسی این موضوعات بپردازیم که تعریف حقوق کیفری چیست و شاخه ها و انواع آن کدامند . پس از آن ، به ذکر برخی از مهم ترین اصول حقوق کیفری پرداخته و در ادامه ، منابع مربوط به آن را نیز ، شرح خواهیم داد .

تعریف حقوق کیفری چیست

قبل از بررسی اینکه تعریف حقوق کیفری چیست ، باید گفت در نظام حقوقی ایران ، انواع دعاوی را می توان به دو دسته دعاوی حقوقی و کیفری تقسیم بندی کرد . دعاوی کیفری ، به دعاوی گفته می شود که ناشی از ارتکاب جرم توسط افراد بوده و در مراجع کیفری ، طبق تشریفات و اصول جزایی ، مورد رسیدگی قرار می گیرند ؛ بر خلاف دعاوی حقوقی که ناشی از ارتکاب جرم نبوده ؛ بلکه منشا طرح آن ، اختلافات حقوقی میان افراد است ؛ از قبیل دعاوی خانواده یا دعاوی ناشی از قرارداد .

سوال مهمی که ممکن است مطرح شود ، آن است که حقوق کیفری چیست و در چه مواردی اصول و منابع حقوق جزایی ، مورد استفاده قرار می گیرد ؟ در پاسخ به این سوال که حقوق کیفری چیست ، باید گفت که حقوق کیفری یا حقوق جزایی ، یکی از انواع شاخه های حقوق عمومی محسوب می شود که در آن ، انواع جرایم ، مشخص و مجازات های متناسب با انواع جرم نیز ، به صورت دقیق ، در متن قوانین جزایی ، پیش بینی شده است که به آن ، حقوق کیفری ماهوی گفته می شود .

علاوه بر این ، حقوق کیفری ، می بایست شامل اصول و قواعد شکلی رسیدگی به دعاوی کیفری نیز باشد که حقوق و مصالح افرادی که در معرض تعقیب کیفری قرار گرفته و به عبارتی ، متهم به ارتکاب جرم نیز هستند ، حفظ گردد که به آن ، حقوق کیفری شکلی یا همان آیین دادرسی کیفری گفته می شود .

در هر حال ، در پاسخ به این سوال که حقوق کیفری چیست ، باید گفت که حقوق کیفری ، یکی از شاخه ها و گرایش های حقوق می باشد که با هدف حمایت از حقوق شهروندان و کلیت جامعه ، شامل قواعد و مقررات ماهوی و شکلی در حوزه ارتکاب جرم ، مجازات جرایم مذکور و همچنین ، روش های پیشگیری از ارتکاب جرم شده و این رشته و گرایش حقوقی ، اصول و منابع خاص خود را دارد که در قسمت بعدی ، به توضیح آن خواهیم پرداخت .

حتما بخوانید: قانون مجازات اسلامی چیست

شاخه ها و انواع حقوق کیفری

در پاسخ به این سوال که حقوق کیفری چیست ، توضیح داده شد که حقوق کیفری یا حقوق جزایی ، شاخه ای از حقوق عمومی است که شامل مباحث مربوط به جرم  و مجازات بوده و با هدف پیشگیری از ارتکاب جرم و حفظ حقوق بزه دیدگان ، اعمال و اجرا می گردد . برای اطلاع بیشتر نسبت به اینکه حقوق کیفری چیست ، می بایست انواع حقوق جزایی یا شاخه ها و انواع حقوق کیفری را مورد بررسی قرار داد که در این قسمت ، در پی توضیح آن هستیم .

یکی از مهم ترین تقسیم بندی های مربوط به انواع حقوق جزایی ، تقسیم حقوق کیفری به دو دسته حقوق کیفری عمومی و اختصاصی می باشد . با این توضیح که ، حقوق جزای عمومی یا حقوق کیفری عمومی ، متکفل بحث از قواعد کلی و مشترک مربوط به کلیه جرایم و مجازات ها می باشد ؛ مثلا تعریف جرم ، عناصر جرم ، انواع مجازات ها ، عوامل رافع مسئولیت کیفری ، نحوه اعمال مجازات ها و جهات تخفیف مجازات .

اما حقوق کیفری اختصاصی یا حقوق جزای اختصاصی ، یکی از انواع شاخه های حقوق کیفری می باشد که در آن ، ویژگی های اختصاصی هر کدام از جرایم ذکر شده در قانون مجازات اسلامی ، شامل جرایم علیه اشخاص ، جرایم علیه اموال و مالکیت و جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی ، مورد بررسی و تبیین قرار می گیرد .

علاوه بر انواع حقوق کیفری عمومی و حقوق جزای اختصاصی ، باید توجه داشت که یکی از انواع شاخه های حقوق کیفری ، مربوط به مباحث شکلی رسیدگی به جرایم و مجازات ها می باشد . به همین دلیل ، در کنار قواعد ماهوی حقوق جزایی ، لازم است که تشریفات مربوط به روند رسیدگی به جرایم و مجازات ها توسط دادگاه های کیفری نیز ، مشخص شود تا حقوق طرفین دعوی ، به نحو مناسبی ، تامین گردد . این قواعد شکلی ، در شاخه ای از حقوق کیفری با عنوان آیین دادرسی کیفری ، مشخص شده است .

یکی دیگر از انواع و شاخه های حقوق جزایی ، امروزه با عنوان کیفر شناسی یا جرم شناسی شناخته می شود و اهمیت فراوانی یافته است . این شاخه از حقوق کیفری ، با هدف تعیین جزئیات مربوط به نحوه اجرای مجازات پس از صدور حکم دادگاه ، در خصوص نحوه نگهداری زندانیان ، اعطای آزادی مشروط به آنها و پیش بینی اقدامات تامینی و تربیتی ، احکامی را مقرر می دارد تا به این ترتیب ، اصلاح یا تربیت زندانیان نیز ، محقق گردد .

بیشتر بخوانید: قانون آیین دادرسی کیفری

 

اصول حقوق کیفری

حقوق کیفری ، شاخه ای از حقوق می باشد که با هدف ارائه پاسخ مناسب در مقابل ارتکاب جرم ، تدوین یافته است و انواع شاخه های حقوق جزایی ، با پیش بینی مجازات در قبال این جرایم ، به دنبال کاهش ارتکاب جرم در جامعه می باشند . لذا همانطور که مشاهده می شود ، حقوق کیفری ، با سایر شاخه های حقوق از قبیل حقوق مدنی و حقوق خانواده و حقوق تجارت ، تفاوت مهمی دارد که می بایست مد نظر قرار گیرد .

نظر به همین تفاوت است که رسیدگی های کیفری ، تشریفات و آیین دادرسی مخصوص به خود را دارند که در نظام حقوقی ایران ، در قانون آیین دادرسی کیفری ، مورد پیش بینی قرار گرفته است . علاوه بر این ، حقوق کیفری ، اصول حقوقی مخصوص به خود را دارد که حین رسیدگی به دعاوی کیفری ، می بایست مورد توجه قضات قرار گیرند . به همین مناسبت ، در این مقاله ، قصد داریم به بررسی اصول حقوق کیفری پرداخته و مهم ترین اصول حقوق جزایی حاکم بر نظام حقوقی ایران را شرح دهیم .

یکی از مهم ترین اصول حقوق کیفری ، اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها می باشد . به این معنا که صرفا فعل یا ترک فعلی را می توان مجازات نمود که در قانون جزایی یا کیفری ، به آن تصریح شده و در واقع ، فعل یا ترک فعل مزبور ، جرم انگاری شده باشد .

یکی دیگر از اصول حقوق کیفری ، اصل برائت می باشد . به این معنا که هیچ شخصی را نمی توان مجرم دانسته و به مجازات محکوم نمود ؛ مگر اینکه جرم وی ، در دادگاه کیفری ، مورد رسیدگی قرار گرفته و اثبات گردد که متهم ، جرمی را انجام داده است .

از جمله اصول حقوق کیفری ، اصل عطف بما سبق نشدن قوانین جزایی می باشد ؛ با این توضیح که صرفا شخصی را می توان به دلیل ارتکاب جرمی مجازات نمود که ارتکاب فعل یا ترک فعل مجرمانه ، پس از تصویب قانون انجام شده باشد ؛ لذا قانون ، به زمان قبل از تصویب خود ، سرایت نکرده و نمی توان شخص را به موجب قانونی که پس از ارتکاب عمل ، آن را جرم انگاری نموده ، مجازات کرد .

از دیگر انواع اصول حقوق جزایی ، اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری و تفسیر به نفع متهم می باشد ؛ به این معنا که قاضی ، حین رسیدگی به جرم متهم ، نباید قانون جزایی را توسعه داده و آن را شامل مواردی نمود که قانون ، ذکر نکرده است . لذا قانون ، باید به صورت مضیق ، تفسیر شده تا حتی الامکان ، متهم ، مجازات نشود .

اصل تساوی مجازات ها ، از دیگر اصول حقوق کیفری می باشد . این اصل که ترجمان برابری و تساوی انسان ها با یکدیگر است ، به صورت خلاصه این مفهوم را می رساند که اشخاصی که در شرایط یکسان ، جرمی یکسان انجام داده اند ، می بایست به مجازات یکسانی نیز محکوم شوند ؛ با این حال ، بسته به برخی اوضاع و شرایط ، در قانون ، جهات تخفیف در مجازات نیز ، پیش بینی شده است .

همچنین ، اصل حقوق جزایی مهم دیگری که امروزه ، بر خلاف گذشته ، مورد عمل قرار می گیرد ، اصل شخصی بودن مجازات ها می باشد ؛ به این معنا که در قبال ارتکاب جرم ، صرفا می توان خود مرتکب را به مجازات محکوم نمود و سایرین ، اعم از خویشان فرد مجرم ، قابل مجازات نخواهند بود .

بیشتر بخوانید: اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها

 

منابع حقوق کیفری و جزایی

حقوق کیفری و جزایی ، منجر به اعمال مجازات مرتکب می شود . به همین دلیل ، حین رسیدگی به دعاوی کیفری در دادسرا و دادگاه ، مقامات رسیدگی کننده ، می بایست با عنایت به منابع حقوق کیفری و جزایی که خاص این گرایش از حقوق هستند ، رسیدگی های خود را انجام داده و اقدام به صدور دادنامه کیفری نمایند . لذا سوال مهمی که مطرح می شود ، آن است که منابع حقوق کیفری و جزایی چیست ؟

در خصوص منابع حقوق کیفری و جزایی ، می بایست در درجه اول ، به قانون اشاره نمود. قانون ، در سلسله مراتب خود ، شامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قوانین عادی می باشد . منظور از قوانین عادی ، قوانینی است که توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شده است . مهم ترین منابع حقوق کیفری و جزایی در حال حاضر ، شامل قوانینی از قبیل قانون مجازات اسلامی ، قانون آیین دادرسی کیفری و سایر قوانین خاص در خصوص جرایم مربوطه می باشد .

در کنار قانون ، دیوان عالی کشور نیز ، عالی ترین مرجع حقوقی در نظام حقوقی ایران محسوب می شود که در خصوص دعاوی کیفری ، رای وحدت رویه صادر می نماید که این آراء نیز ، جزء منابع حقوق کیفری و جزایی ایران محسوب می شوند . لازم به ذکر است که آرای وحدت رویه ، در حکم قانون عادی و لازم الاتباع هستند .

در خصوص سایر منابع حقوق کیفری ، باید گفت که در نظام حقوقی ایران ، یکی دیگر از منابع حقوق کیفری ، موازین شرعی محسوب می شود که این امر ، در ماده 127 قانون مجازات اسلامی جدید نیز ، مورد اشاره مقنن قرار گرفته است.

در ادامه بخوانید: صدور رای در دادگاه کیفری

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص حقوق کیفری و منابع آن در کانال تلگرام حقوق کیفری عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون حقوق کیفری و منابع آن پاسخ دهند .

 

 

سوالات متداول

1- حقوق کیفری چیست ؟

2- منابع حقوق کیفری چیست ؟

3- اصول حقوق کیفری کدامند ؟

---

نظرات کاربران