عقد خارج لازم

عقد خارج لازم، یک عقد لازم بوده که جدا و خارج از یک عقد جایز است و طرفین آن عقد جایز، به منظور جلوگیری از فسخ آن، این قرارداد جایز را ضمن آن عقد لازم، شرط کرده یا عدم فسخ این قرارداد جایز را ضمن آن عقد لازم، شرط می کنند. قصد و رضا و مشروعیت جهت، از شرایط اعتبار قرارداد خارج لازم می باشد.

عقد جایز، عقدی است که هر یک از طرفین، هر زمان بخواهد، می تواند برای فسخ و بر هم زدن آن، اقدام نماید. اما، همین حسن عقد جایز، گاهی به عیب آن، تبدیل شده و طرفین عقد را برآن می دارد که راهی پیدا کرده و از فسخ عقد جلوگیری کنند.

راه حالی که فقه و به تبع آن، حقوق موضوعه، برای مشکل فوق، ارائه داده، عقد خارج لازم می باشد. اما، استفاده از این راه حل، جهت جلوگیری از فسخ و بر هم خوردن قرارداد جایز، نیازمند آشنایی با این عقد لازم و شرایط آن است.

لذا، در این مقاله، پس از پاسخ به این سوال که عقد خارج لازم چیست، شرایط اعتبار قراداد، فایده و نحوه اثبات آن، توضیح داده شده و در ادامه، عقد خارج لازم شفاهی، بررسی گردیده و یک نمونه قرارداد این عقد، جهت دانلود، ارائه شده است. 

عقد خارج لازم چیست

یکی از اصطلاحاتی که در رابطه با قراردادها، به ویژه وکالت بلاعزل مطرح می گردد، اصطلاح عقد خارج لازم می باشد. بنابراین، ممکن است این سوالات مطرح گردد که عقد خارج لازم چیست، شرایط اعتبار قرارداد آن، به چه صورت بوده و اثبات این عقد به چه نحو امکان پذیر می باشد؟

مانند سایر مباحث حقوقی، پیش از آنکه به بررسی شرایط اعتبار قرارداد عقد خارج لازم پرداخته و نحوه اثبات آن، توضیح داده شود، لازم است تا ماهیت این مفهوم حقوقی، مورد بررسی قرار گیرد. به همین دلیل، در این بخش، به این سوال پاسخ خواهیم داد که عقد خارج لازم چیست، سپس در بخش های بعد، شرایط اعتبار قرارداد و نحوه اثبات آن را بررسی کرده و در پایان نیز یک نمونه قرارداد عقد خارج لازم را جهت دانلود، ارائه خواهیم کرد.

اما، پیش از آنکه به این سوال پاسخ داده شود که عقد خارج لازم چیست، لازم است تا دو اصطلاح عقد لازم و عقد جایز، تعریف شده و مفهوم آن ها مشخص گردد. چرا که اصطلاح عقد خارج لازم، در رابطه این دو نوع قرارداد با یکدیگر، مطرح می گردد.

عقد جایز، به قراردادی گفته می شود که هر یک از طرفین، هر زمان که بخواهد، می تواند آن را فسخ کند. به عنوان مثال، وکالت، یک عقد جایز است. بنابراین، موکل هر زمان بخواهد، می تواند وکیل را عزل کند. وکیل نیز هر زمان بخواهد، می تواند با استعفا دادن، عقد جایز وکالت را فسخ نماید.

در مقابل عقد جایز، عقد لازم قرار داشته که به معنی قراردادی است که هیچ یک از طرفین، حق فسخ و برهم زدن آن را ندارد، جز در موارد قانونی، مانند اقاله و وجود خیارات. به عنوان نمونه، بیع، یک عقد لازم است. در نتیجه، هیچ کدام از بایع(فروشنده) و خریدار، حق فسخ آن را نداشته، مگر در موارد قانونی. مثلا، در شرایطی که مال فروخته شده، معیوب باشد، مشتری می تواند به استناد خیار عیب، بیع را فسخ کند.

حال، گاهی، دو طرف، یک عقد جایز را منعقد می کنند، اما، تمایل ندارند که یکی از طرفین، هر زمان که خواست، عقد را فسخ کرده و بر هم بزند. بنابراین به دنبال راه حلی می گردند تا این خطر فسخ عقد، از بین برود. راه حل این مشکل، عقد خارج لازم می باشد.

این راه حل، در ماده 679 قانون مدنی، توسط قانون گذار ارائه شده است. به موجب این ماده:«موکل می‌ تواند هر وقت بخواهد وکیل را عزل کند، مگر اینکه وکالت وکیل و یا عدم عزل، در ضمن عقد لازمی شرط شده باشد.»

هر چند، این ماده در مورد وکالت بلاعزل بوده، اما، اختصاص به این عقد نداشته و در مورد تمام عقود جایز، قابل اعمال می باشد. بنابراین، اگر عقد جایزی منعقد شده و طرفین بخواهند کاری کنند تا هیچ یک، حق فسخ آن عقد را نداشته باشند، می توانند یک عقد لازم نیز منعقد کرده و بعد، خود آن عقد جایز را ضمن آن عقد لازم، شرط کرده یا ضمن آن عقد لازم، شرط کنند که هیچ یک از طرفین، حق فسخ عقد جایز مورد نظر را ندارد.

برای روشن شدن مطلب، یک مثال ساده ارائه می گردد. زن و مردی، تصمیم بر ازدواج دارند، اما، زن از مرد می خواهد که در همان ابتدای امر، به او وکالت در طلاق داده تا در صورت تصمیم بر جدایی، زن از بابت طلاق دچار مشکل نشود. 

وکالت در طلاق، یک عقد جایز است. در نتیجه، شوهر هر زمان که بخواهد، می تواند با عزل زن، وکالت را فسخ کند. برای جلوگیری از این مشکل، زن و مرد می توانند ضمن عقد نکاح(به عنوان یک عقد لازم)، قید کنند که زن، وکیل شوهر در طلاق گردید یا وکالت در طلاق را در سند جداگانه ای تنظیم کرده و ضمن عقد نکاح، چنین شرط کنند که موکل(شوهر)، حق عزل و فسخ وکالت در طلاق مندرج در فلان سند را از خود سلب و اسقاط کرد.

به این ترتیب، هرچند، وکالت، یک عقد جایز بوده، اما با درج این عقد جایز در ضمن یک عقد لازم(نکاح) یا شرط عدم عزل، در ضمن عقد لازم، دیگر شوهر(به عنوان موکل) نمی تواند برای عزل زن(به عنوان وکیل) و فسخ وکالت اعطا شده، اقدام نماید.
اما، چرا به این عقد لازم، خارج گفته می شود؟ دلیل، این مساله، این است که این عقد لازم، خارج از توافق طرفین، برای قرارداد جایز بوده و جزئی از آن، محسوب نمی گردد. بلکه یک عقد و قرارداد جداگانه از آن عقد جایز، محسوب می گردد.

اکنون، با توجه به توضیحات فوق، در پاسخ به این سوال که عقد خارج لازم چیست، می توان گفت، عقد خارج لازم، یک عقد لازم است که جدا و خارج از یک عقد جایز است و طرفین آن عقد جایز، به منظور جلوگیری از فسخ آن، این قرارداد جایز را ضمن آن عقد لازم، شرط کرده یا عدم فسخ این قرارداد جایز را ضمن آن عقد لازم، شرط می کنند.

شرایط اعتبار عقد خارج لازم

پس از توضیح ماهیت عقد خارج لازم و پیش از بررسی نحوه اثبات این عقد، ضروری است تا به این پرسش نیز پرداخته شود که شرایط اعتبار عقد خارج لازم چیست؟ به همین دلیل، در ادامه، با توجه به ماده 190 قانون مدنی، به این سوال پرداخته و شرایط اعتبار قرارداد خارج لازم، بررسی خواهد شد.

قصد و رضای طرفین قرارداد: اولین شرط از شرایط اعتبار قرارداد عقد خارج لازم، آن است که طرفین، دارای قصد و رضا باشند. یعنی، اولا، واقعا قصد انعقاد آن قرارداد را داشته و به عنوان مثال، مجبور نبوده یا قصد انعقاد قرارداد دیگری را نداشته باشند؛ ثانیا، برای انعقاد آن عقد، رضایت داشته باشند و عاملی مانند اکراه، وجود نداشته باشد.

اهلیت طرفین قرارداد: شرط دیگر از شرایط اعتبار قرارداد عقد خارج لازم، اهلیت طرفین و محجور نبودن آنها است. با این توضیح که طرفین قرارداد، بالغ و عاقل بوده و در صورتی که عقد، مالی بوده، رشید نیز باشند. بنابراین، در صورت اثبات صغیر یا دیوانه بودن هر یک از طرفین یا سفیه بودن آنها(در مورد عقود مالی)، قرارداد، اعتباری نخواهد داشت.

معلوم و معین بودن موضوع قرارداد: معلوم و معین بودن موضوع قرارداد، یکی دیگر از شرایط اعتبار قرارداد عقد خارج لازم می باشد. به این ترتیب، مقدار، جنس و اصاف موضوع قرارداد، باید معلوم شده و اگر یک مال معین باشد، مصداق آن نیز باید مشخص و تعیین گردد. همچنین، لازم است تا موضوع قرارداد، یک مال مشروع باشد. به عنوان مثال، شراب، چنانچه فروش آن در رابطه دو مسلمان باشد، یک موضوع نامشروع محسوب می گردد.

مشروعیت جهت قرارداد: منظور از جهت قرارداد، آن هدفی است که عقد برای رسیدن به آن، منعقد می گردد. بنابراین، با توجه به مشروعیت جهت، به عنوان یکی از شرایط اعتبار قراداد عقد خارج لازم، در صورتی که اثبات شود که طرفین، دارای هدف نامشروعی بوده(مانند اجاره خانه به قصد دایر کردن قمارخانه)، عقد دارای اعتبار نخواهد بود.

فایده عقد خارج لازم

عقد خارج لازم که یکی از نهادهای پیش بینی شده در فقه و به تبع آن، حقوق موضوعه کشور ما بوده، نهادی است که دارای فلسفه و هدف می باشد و با توجه به فوایدی که داشته، در رابطه با عقود جایز، اجرا می گردد. لذا، در ادامه، به این پرسش جواب داده خواهد شد که فایده عقد خارج لازم چیست؟

در پاسخ به این سوال که فایده عقد خارج لازم چیست، باید گفت، فایده این عقد، آن است که طرفین یک قرارداد جایز، مانند قرارداد وکالت و عقد ودیعه، که این نگرانی را داشته که هر زمان، ممکن است قرارداد فسخ و منحل گردد، می توانند با درج این قرارداد، در ضمن یک عقد لازم یا شرط کردن عدم فسخ آن در ضمن یک عقد لازم، به نگرانی های خود پایان داده و به این ترتیب، از فسخ و انحلال قراداد جایز، جلوگیری کنند.

در رابطه با فایده عقد خارج لازم، ضروری است تا به این نکته نیز توجه گردد که اگرچه با درج عقد جایز یا شرط عدم فسخ آن، در ضمن عقد خارج لازم، دیگر امکان فسخ آن وجود نخواهد داشت، اما، این مساله، ماهیت عقد جایز را لازم نمی کند. با این توضیح که از آنجا که این عقد، همچنان یک عقد جایز است، با فوت یا حجر هر یک از طرفین، منفسخ می گردد.

اثبات عقد خارج لازم

مساله دیگری که در رابطه با عقد خارج لازم، ضروری است تا به آن پرداخته گردد، بحث اثبات این عقد می باشد. در رابطه با اثبات عقد خارج لازم، دو نکته، باید مورد بررسی قرار گیرد: اول، ادله و راه های اثبات وجود این عقد بوده و ثانیا، لزوم اثبات آن در صورت انکار این عقد، توسط یکی از طرفین قرارداد است که در ادامه، به هر دو مطلب، پرداخته خواهد شد.

در رابطه با ادله و راه های اثبات عقد خارج لازم، باید گفت که این ادله، همان ادله اثبات دعوا بوده که در قانون آیین دادرسی مدنی و قانون مدنی، مورد تصریح قانون گذار قرار گرفته است. این ادله، عبارتند از: اقرار، شهادت، سند، سوگند(قسم) و اماره(اعم از اماره قضایی و قانونی).

اما، نکته مهم دیگری که در رابطه با اثبات عقد خارج لازم، باید به آن توجه شود، این مساله بوده که گاهی، طرفین، بدون اینکه واقعا قرارداد خارج لازم را منعقد کرده باشند، صرفا در ضمن عقد جایز، به آن تصریح کرده و به عنوان مثال، به صورت کلی، با این عبارت، به آن اشاره می کنند: «طرفین، ضمن عقد خارج لازم، حق عزل وکیل را اسقاط کردند.»

در این صورت، این سوال مطرح می گردد که آیا ذی نفع می تواند با اثبات اینکه اصلا یک عقد خارج لازم وجود نداشته، برای فسخ عقد جایز اقدام کند؟ پاسخ به این سوال، مثبت است. چرا که عدم امکان فسخ قراداد جایز، به این دلیل است که این قراداد یا شرط عدم فسخ آن، در ذیل یک عقد لازم، درج شده و تا زمانی که آن عقد لازم به قوت خود باقی است و منحل نشده، شرط ضمن آن(یعنی قرارداد جایز) نیز باقی مانده و فسخ نمی گردد.

اما، در جایی که عقد خارج لازمی واقعا وجود نداشته، قراداد جایز یا عدم فسخ آن نیز ضمن عقد لازم دیگری، درج نشده و در نتیجه، همچنین، قابل فسخ می باشد. اما، از آنجا که عبارت «طرفین، ضمن عقد خارج لازم، حق عزل وکیل را اسقاط کردند.» یا عبارات مشابه دیگر، در قرارداد جایز درج شده، طرفی که قصد فسخ آن را داشته، ابتدا باید با مراجعه به دادگاه، عدم وجود عقد خارج لازم را اثبات کرده و سپس، برای فسخ قرارداد جایز، اقدام نماید.

عقد خارج لازم شفاهی

به طور کلی، هنگامی که صحبت از عقد و قرارداد می گردد، منظور، توافق دو طرف، برای ایجاد یک اثر حقوقی بوده و لذا، این توافق است که عقد یا قرارداد نامیده شده که مفهومی متفاوت از سند تنظیم شده برای آن قرارداد یا عقد می باشد. بر این اساس، عقد یا قرارداد، از جمله عقد خارج لازم، ممکن است به صورت کتبی(ضمن سند) منعقد شده یا به صورت شفاهی، منعقد گردد.

بنابراین، در پاسخ به این سوال که عقد خارج لازم شفاهی چیست، باید گفت، عقد خارج لازم شفاهی، عقد خارج لازمی است که سندی، اعم از عادی یا رسمی، برای آن، تنظیم نشده و طرفین، صرفا به صورت شفاهی، مفاد آن را مورد توافق قرار داده اند.

به این ترتیب، از نظر تئوری، منعی ندارد که طرفین، برای جلوگیری از فسخ قرارداد جایز، یک عقد خارج لازم به صورت شفاهی منعقد کرده و سپس، ضمن آن عقد لازم، قرارداد جایز یا عدم فسخ این قرارداد جایز را نیز شرط کرده و بر آن، توافق نمایند.

اما، نکته ای که از نظر عملی، باید در رابطه عقد خارج لازم شفاهی، مورد توجه قرار گیرد، این مساله بوده که به طور معمول، اثبات قرادادهای شفاهی، بسیار دشوار بوده و شهادت شهود، برخلاف سند، می تواند با چالش های جدی همراه باشد. در نتیجه، اگر وجود عقد خارج لازم شفاهی، اثبات نشود، قرارداد جایز نیز قابل فسخ خواهد بود. به همین دلیل، توصیه می شود که عقد خارج لازم، به صورت کتبی و ضمن سند، تنظیم گردد.

دانلود نمونه قرارداد عقد خارج لازم

در بخش های قبل، به این سوال پاسخ داده شد که عقد خارج لازم چیست و سپس، شرایط اعتبار و اثبات این عقد نیز مورد بررسی قرار گرفت. از آنجا که ممکن است نحوه درج قرارداد جایز، در ضمن عقد خارج لازم، مورد سوال برخی از افراد باشد، در این بخش، یک نمونه عقد خارج لازم، ارائه گردیده و خوانندگان محترم می توانند جهت دانلود نمونه قرارداد عقد خارج لازم، از طریق دکمه دانلود فایل در باکس زیر، اقدام نمایند.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد عقد خارج لازم و شرایط آن در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون عقد خارج لازم و شرایط آن پاسخ دهند.