قرارداد حمل و نقل

قرارداد حمل و نقل ، به قراردادی گفته می شود که شرایط و آثار آن در قانون تجارت و قانون مدنی بیان شده و به موجب آن ، شخصی به عنوان متصدی حمل و نقل ، کالاهایی را از طرف ارسال کننده ، به دریافت کننده ، تحویل داده و اجرت خود را دریافت می کند . مسئولیت متصدی حمل و نقل ، امانی بوده و صرفا در صورت تعدی و تفریط ، مسئولیت خواهد داشت .

گسترش روز افزون فعالیت های تجاری ، سبب شده است که حمل و نقل کالاها ، از اهمیت فراوانی برخوردار شود ؛ چرا که یکی از ارکان مهم فعالیت تجاری ، حمل و نقل یا انتقال دادن کالاها ، از محلی به محل دیگر است که می بایست به صورت صحیح و دقیق ، انجام گیرد .  

در حال حاضر ، حمل و نقل کالاها ، بر اساس قراردادی است که میان طرفین ، منعقد شده و یکی از طرفین ، متعهد می گردد که کالایی را در ظرف مهلت مشخص و با شرایط خاص ، در محل دیگری ، به دریافت کننده ، تحویل دهد ؛ اما از آن جهت که این قرارداد ، شرایط و آثار حقوقی خاص خود را دارد ، برای بررسی آن ، می بایست به قانون تجارت و قانون مدنی ، توجه نمود ؛ به خصوص در بحث از مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل در چنین قراردادهایی .

به همین مناسبت ، در ادامه این مقاله ، قصد داریم به بررسی این موضوع بپردازیم که قرارداد حمل و نقل در قانون تجارت چیست و چه شرایط و آثاری دارد . سپس ، این قرارداد را بر اساس قانون مدنی بررسی نموده و در خاتمه نیز ، کلیاتی در خصوص عقد ترانزیت در تجارت بین الملل ، ذکر خواهیم نمود .

قرارداد حمل و نقل در قانون تجارت

قانون تجارت ، به نوعی مهم ترین قانون در زمینه فعالیت های تجاری محسوب می گردد و به همین دلیل ، تجار و شرکت های تجاری ، با ملاحظه مفاد آن ، فعالیت های تجاری خود را تنظیم می نمایند . از جمله مهم ترین قراردادهایی که در ارتباط با فعالیت های تجاری بوده و در قانون تجارت مطرح گردیده ، قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت می باشد . به همین مناسبت ، پرداختن به این مطلب که قرارداد حمل و نقل در قانون تجارت به چه معنا است ، ضروری به نظر می رسد .

به طور کلی ، قانون تجارت ، قرارداد حمل و نقل را تعریف نکرده است ؛ لکن شرایط و آثار این نوع قراردادها را به موجب بخش هشتم ، ضمن مواد 377 الی 394 ، مورد بحث قرار داده است . با ملاحظه مواد قانون تجارت در خصوص قرارداد حمل و نقل ، می توان گفت که قرارداد حمل و نقل در قانون تجارت ، به نوعی عقد یا قرارداد گفته می شود که بر اساس آن ، یکی از طرفین ، تعهد می کند که کالاهایی را با شرایط معین ، از محلی به محل دیگر ، ارسال کند .

در قرارداد حمل و نقل مشمول قانون تجارت ، ما با سه طرف مواجه هستیم . نخست ؛ ارسال کننده کالاها . دوم ؛ دریافت کننده کالاها و سوم ؛ متصدی حمل و نقل یا شخصی که متعهد به تحویل دادن کالاها به دریافت کننده می باشد و در ازای انجام این کار ، اجرت عمل خود را دریافت خواهد نمود .

اما نکته مهمی که در خصوص قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت در قانون تجارت وجود دارد ، این است که بر اساس ماده 2 قانون تجارت ، تصدی به حمل و نقل ، از راه خشکی ، آب یا هوا ، به هر نحوی که انجام شود ، نوعی معامله تجاری محسوب شده و سبب می شود که متصدی حمل و نقل ، مشمول عنوان تاجر شود و احکام مربوط به تجار ، در خصوص وی ، قابل اعمال باشد .

شرایط انعقاد قرارداد حمل و نقل

بر اساس قانون تجارت ، متصدی حمل و نقل ، به شخصی گفته می شود که تاجر بوده و در برابر دریافت اجرت ، حمل و نقل اشیا را بر عهده می گیرد . اما سوالی که در این خصوص مطرح می شود ، این است که شرایط انعقاد قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت چیست و در انعقاد این قرارداد ، چه نکاتی باید مد نظر قرار گیرد ؟

در پاسخ به این سوال ، ابتدا باید گفت که در هر عقد یا قرارداد ، در درجه اول ، شرایط اصلی صحت قراردادها ، می بایست وجود داشته باشد که بر اساس قانون مدنی ، از جمله آنها ، می توان به وجود قصد و رضایت در طرفین ، اهلیت داشتن آنها و تعیین شدن موضوع قرارداد به صورت دقیق اشاره نمود . همچنین ، هدف از انجام معامله نیز ، می بایست مشروع و قانونی باشد .

علاوه بر این ، طبق ماده 378 قانون تجارت ، قرارداد حمل و نقل ، تابع مقررات مربوط به قرارداد وکالت می باشد ، مگر در مواردی که استثنا شده باشد . بنابراین ، در تنظیم قرارداد حمل و نقل ، نوعی وکالت متصور است که از طرف ارسال کننده ، به متصدی داده شده تا کالاهای وی را در قبال دریافت مزد ، به دریافت کننده برساند .

اما شرایط انعقاد قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت طبق قانون تجارت ، به این صورت است که ارسال کننده ، می بایست آدرس صحیح دریافت کننده ، محل تسلیم مال ، تعداد بسته ها ، وزن و محتوی آنها ، مدت زمان تحویل کالا ، راهی که حمل و نقل باید از طریق آن انجام شود ، قیمت اشیای گران بها و مواردی از این قبیل را به صورت دقیق ، ضمن انعقاد قرارداد مشخص نماید ، در غیر این صورت ، خسارت ناشی از عدم تعیین آنها ، متوجه ارسال کننده است ؛ نه متوجه متصدی حمل و نقل به عنوان یک فرد تاجر .

ارسال کننده ، تا زمانی که آن کالا در اختیار متصدی حمل و نقل است ، می تواند آن را با پرداخت مخارجی که متصدی متحمل شده ، مسترد نماید ؛ مگر در برخی موادر خاص ، همچون زمانی که بارنامه توسط ارسال کننده تهیه شده و به وسیله متصدی ، به دریافت کننده داده شده باشد ، یا زمانی که متصدی ، رسیدی به ارسال کننده داده ولی وی نتواند آن را پس دهد ، یا موقعی که پس از وصول کالا ، تسلیم آن را تقاضا کرده باشد .

از دیگر شرایط انعقاد قرارداد حمل و نقل ، این است که اگر کالا ، توسط دریافت کننده دریافت نشود و یا به فرستنده دسترسی نباشد ، متصدی باید موضوع را به اطلاع ارسال کننده برساند و کالا را موقتا نزد خود به صورت امانت نگه داشته یا به ثالث بدهد که در هر دو صورت ، مخارج مربوطه و نقص کالا ، به عهده ارسال کننده است . اگر هم در مهلت مناسبی تکلیف را تعیین نکند ، متصدی می تواند آن را تحت شرایط خاصی ( همچون زمانی که کالا در معرض تضییع است ) به فروش برساند .

آثار قرارداد حمل و نقل

قراردادهای حمل و نقلی که میان متصدی و ارسال کننده منعقد می شود ، هم مشمول قانون تجارت و هم مشمول قانون مدنی است ؛ به همین دلیل برای بررسی آثار انعقاد این قراردادها ، می بایست به این قوانین توجه کرد ؛ به خصوص در بحث از مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل کالاها . لذا در این قسمت ، مهم ترین آثار قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت را توضیح خواهیم داد .

همانطور که اشاره شد ، طبق قانون مدنی ، قرارداد حمل و نقل ، نوعی اجاره اشخاص بوده و متصدی حمل و نقل ، امین تلقی شده است ؛ لذا آثار قرارداد حمل و نقل ، به این صورت است که اگر تعدی و تفریطی در مواظبت و نگهداری از کالاها مرتکب شود ، ضامن خواهد بود . اما بر اساس قانون تجارت ، قرارداد حمل و نقل ، تابع مقررات مربوط به قرارداد وکالت است و آثار ناشی از آن را دارد ؛ مگر در موارد استثنا شده .

بر اساس ماده 386 قانون تجارت ، اگر مال ، تلف یا گم شود ، متصدی حمل و نقل ، مسئول پرداخت قیمت آن می باشد ؛ مگر اینکه بتواند اثبات کند که تلف شدن یا گم شدن آن ، مربوط به جنس خود کالا بوده و یا اینکه ارسال کننده و یا دریافت کننده ، تقصیری مرتکب شده اند و یا تعلیماتی که به متصدی داده اند ، اشتباه بوده است .

همچنین ، در صورتی که حوادث غیر مترقبه ای همچون سیل و یا زلزله رخ داده باشد که هیچ متصدی مراقبی نیز نمی توانست از آن جلوگیری کند ، متصدی ، مسئولیتی نخواهد داشت . البته ، طرفین می توانند برای پرداخت خسارات در حالات مذکور ، خسارتی کمتر یا بیشتر از خود کالاها را تعیین نمایند . علاوه بر اینها ، متصدی حمل و نقل ، در ازای تاخیر در تحویل ، نقص و یا خسارات بحری یا آواری کالاها نیز ، همچون حالت تلف یا گم شدن کالاها ، مسئولیت خواهد داشت .

لازم به ذکر است که یکی از آثار قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت در قانون تجارت ، این است که اگر متصدی حمل و نقل ، دیگری را مامور به انجام حمل و نقل کرده باشد ، علاوه بر خود وی ، شخص مامور نیز ، در برابر ارسال کننده و دریافت کننده ، مسئولیت تضامنی دارد . اما در صورتی که خسارت دیده ، به متصدی حمل و نقل مراجعه کرد تا خسارت خود را بگیرد ، متصدی می تواند به ماموری که مباشرت داشته ، مراجعه و خسارت را از وی مطالبه نماید .

همچنین ، باید به این نکته نیز اشاره کرد که مدت زمان مرور زمان برای طرح دعوای مطالبه خسارت از متصدی حمل و نقل ، یک سال می باشد که این یک سال ، از زمان تلف شدن ، گم شدن یا تاخیر در تسلیم ، آغاز می شود . گفتنی است که حمل و نقل از طریق اداره پست ، مشمول مقررات مربوط به حمل و نقل کالا نبوده و آثار مذکور را نخواهد داشت .

قرارداد حمل و نقل در قانون مدنی

همانطور که اشاره شد ، قرارداد حمل و نقل ، نوعی قرارداد است که در سطح ملی و در سطح بین المللی پس از دریافت مجوز صادرات و واردات ، میان افراد به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته و در ارتباط با آن ، هم قانون تجارت مطالبی را بیان داشته و هم قانون مدنی موادی را به آن اختصاص داده است ؛ هر چند که عمده شرایط و آثار چنین قراردادهایی ، ضمن قانون تجارت بیان شده ، با این حال ، بررسی قانون مدنی در خصوص آن نیز ، حایز اهمیت است .

در ارتباط با قرارداد حمل و نقل در قانون مدنی ، باید گفت که در این خصوص ، دو ماده 516 و 517 مورد پیش بینی قرار گرفته است که بر اساس آن ، حدود مسئولیت متصدیان به حمل و نقل کالاها و خدمات ، معین شده است . بر اساس ماده 516 قانون مدنی ، در قراردادهای حمل و نقل ، متصدی حمل و نقل ، وصف امانت خواهد داشت .

به این معنا که وی ، برای حفاظت و نگهداری از کالاهایی که برای حمل و نقل به وی سپرده شده است ، امین محسوب می شود و در صورت تعدی یا تفریط در نگهداری از کالاها ، مسئول تلف یا از بین رفتن آنها می باشد . این مسئولیت ، از زمانی بر متصدی حمل و نقل بار می شود که اشیا و کالاها ، به وی تحویل داده شده است .

همچنین ، بر اساس ماده 517 قانون مدنی ، در خصوص قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت که به نوعی اجاره اشخاص محسوب می شود ، به ماده 509 همین قانون در ارتباط با اجاره حیوان ارجاع داده شده است که بر اساس این ماده ، در هر دوی این قراردادها ، می توان شرط کرد که اگر متصدی ، در موعد مقرر ، کالاها را به دریافت کننده تحویل ندهد ، مقدار مشخصی از اجرت وی ، کم شود .

قرارداد حمل و نقل در تجارت بین الملل

علاوه بر حمل و نقل کالا در داخل مرزهای کشور ، انعقاد قراردادهای بین المللی برای این امر نیز ، امروزه ضرورتی اجتناب ناپذیر دارد ؛ چرا که یکی از مهم ترین قراردادها در حوزه تجارت بین الملل ، قراردادهای مربوط به حمل و نقل کالاها است . لذا در این قسمت ، قصد داریم قرارداد حمل و نقل یا عقد ترانزیت در حوزه بین المللی را نیز ، مورد بررسی قرار دهیم .

در این خصوص باید گفت که علاوه بر انعقاد قرارداد بیع یا خرید و فروش ، افراد ممکن است با توافق یکدیگر ، قراردادی را منعقد نمایند که بر اساس آن ، یکی از طرفین ، کالاهای مورد نظر را تحت شرایط بخصوصی که ضمن قرارداد در خصوص آن توافق می شود ، در محل دیگری ، به طرف دیگر تحویل نماید که در این حالت ، علاوه بر اینکه شرایط اساسی صحت معاملات باید مد نظر قرار گیرد ، قوانین ناظر بر حوزه تجارت بین الملل و نیز ، توافقات میان طرفین ، مد نظر قرار خواهد گرفت .

به عنوان مثال ، علاوه بر درج مشخصات طرفین ، موضوع قرارداد ( کالاهایی که قرار بر حمل و نقل آنه ااست ) ، وسیله و مسیر مورد استفاده بر ای حمل و نقل کالاها ( هوایی ، ریلی ، دریایی ، زمینی و غیره ) ، زمان بندی حمل و نقل کالاها ، پرداخت بها یا اجرت حمل و نقل ، به علاوه شرایطی همچون بیمه کالاها ، ضمانت اجرای عدم تحویل یا نقص در کالاها ، به همراه ضمانت اجرا و بروز فورس ماژور یا قوه قاهره و نیز ، نحوه حل و فصل اختلافات ، به صورت دقیق می بایست مشخص شود .

لازم به ذکر است که در حوزه حمل و نقل کالاها در مبادلات تجاری بین المللی ، بسته به روش حمل و نقل که از راه خشکی ، دریا ، هوا و غیره صورت گیرد ، احکام خاصی جاری خواهد بود ؛ من جمله کنوانسیون شیکاگو ، کنوانسیون ورشو ، کنوانسیون بروکسل ، کنوانسیون هامبورگ و غیره ، تصویب شده اند که کشورهای مبدا و مقصد ، در تنظیم قراردادهای حمل و نقل بین المللی ، می بایست با توجه به مفاد کنوانسیون های فوق ، عمل نمایند .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص شرایط و آثار قرارداد حمل و نقل در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون شرایط و آثار قرارداد حمل و نقل پاسخ دهند .