زیان معنوی ناشی از جرم

دریافت زیان معنوی ناشی از جرم، منوط به وجود شرایط قانونی، شامل ارتکاب جرم، وارد آمدن زیان به احساسات یا آبروی بزه دیده و رابطه سببیت میان جرم و ضرر می باشد. نحوه گرفتن خسارت نیز با ثبت دادخواست در دفاتر خدمات قضایی و ارجاع آن، به دادگاه کیفری یا دادگاه حقوقی، خواهد بود.

به طور معمول، پس از ارتکاب جرم، زیانی به بزه دیده، وارد شده که این زیان، گاه، به جسم وی وارد گردیده، مانند آسیب های جسمی ناشی از جرم ضرب و جرح و گاه، سبب وارد آمدن خسارت به اموال و دارایی وی می شود، مانند زیان و ضرر ناشی از جرم سرقت و کلاهبرداری. 
اما، ضرر و زیان ناشی از جرم، همواره حالت مادی نداشته و گاه، امور غیر مادی، مانند احساسات و آبروی بزه دیده، در نتیجه جرم، آسیب دیده که به این نوع از خسارت، زیان معنوی گفته می شود. در چنین وضعیتی، بزه دیده برای اینکه بتواند جبران ضرر و زیان وارده بر خود را از طریق دادگاه، مطالبه نماید، لازم است تا با شرایط و نحوه دریافت خسارت، آشنا باشد. 
لذا، با توجه به اهمیت این مساله، در مقاله حاضر، ابتدا به این سوال پاسخ داده که آیا زیان معنوی ناشی از جرم، قابل دریافت است یا خیر و سپس، شرایط و نحوه گرفتن خسارت و ضررهای معنوی ناشی شده از جرم را توضیح خواهیم داد. 

آیا زیان معنوی ناشی از جرم قابل دریافت است

هنگامی که جرمی واقع می شود، گاهی، صرفا هنجارشکنی اتفاق افتاده و زیانی به هیچ شخصی، وارد نمی شود. مانند نگهداری مشروبات الکلی، توسط مرتکب و در منزل شخصی وی. اما، در غالب موارد، از جرم انجام گرفته، نظیر جرم سرقت یا افترا، زیانی، اعم از مادی یا معنوی، به سایر اشخاص، وارد شده و بنابراین، این سوالات، قابل طرح است که آیا ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم قابل دریافت است؟ و در صورتی که پاسخ این سوال، مثبت می باشد، شرایط و نحوه دریافت آن، به چه صورت خواهد بود؟

در این بخش، به سوال اول، پاسخ داده و قابلیت دریافت زیان معنوی را بررسی می کنیم و سپس، در بخش های بعد، شرایط و نحوه دریافت این نوع از انواع زیان را توضیح خواهیم داد. اما، پیش از آن، بهتر است تا به تعریف مفهوم زیان معنوی، پرداخته و پس از روشن شدن معنی این واژه، به سوال مطروحه جواب دهیم که آیا ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم قابل دریافت است یا خیر؟

زیان معنوی در تبصره 1 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، بدین صورت، تعریف شده است: « زیان معنوی، عبارت از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است...»

بنابراین، علاوه بر آسیب هایی که ممکن است به جان اشخاص و اموال آنها وارد شود، گاهی، در نتیجه جرم انجام گرفته یا حتی عملی که جرم، محسوب نمی شود، آسیبی به وضعیت روحی شخص، وارد شده و یا آبرو و اعتبار فردی، خانوادگی یا اجتماعی وی، آسیب می بیند که در این موارد، می توان از زیان معنوی، صحبت کرد.

از بین رفتن اعتبار حرفه ای یک تاجر معروف، در اثر جرم افترا که افترا زننده وی را به دروغ، متهم به کلاهبرداری کرده، تخریب آبروی یک خانم جوان که فرد مزاحمی، در یک محله پر رفت و آمد، با الفاظ ناپسندی، او را مورد توهین قرار داده و تالمات روحی جوانی که در اثر تجاوز جنسی، به وی وارد شده، نمونه هایی از خسارت معنوی ناشی از جرم می باشند.

حال که با مفهوم این نوع از زیان، آشنا شدیم، لازم است تا به سوال ابتدایی این مبحث نیز پاسخ دهیم که آیا زیان معنوی ناشی از جرم قابل دریافت است؟ برای پاسخ به این سوال، باید به ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، مراجعه نماییم که به صراحت، مقرر داشته: « شاکی‌ می ‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌‌ های مادی و معنوی و منافع ممکن الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند. »

لذا، با توجه به حکم صریح این ماده، امکان مطالبه و گرفتن زیان معنوی ناشی از جرم، برای شاکی وجود داشته و در صورت مطالبه، دادگاه به آن، حکم خواهد داد. اما، شرایط و نحوه دریافت خسارت معنوی ناشی از جرم چیست؟ در بخش های بعد، به این سوالات، پاسخ خواهیم داد.

شرایط گرفتن خسارت معنوی ناشی از جرم

ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم، زمانی از سوی بزه دیده و شاکی، قابل دریافت است که شرایط قانونی آن، وجود داشته باشد. لذا در این بخش، قصد داریم تا به بررسی شرایط گرفتن خسارت معنوی ناشی از جرم، بپردازیم که این شرایط، به شرح زیر می باشند:

انجام جرم و یک فعل زیان بار: برای اینکه ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم، قابل دریافت از یک شخص باشد، لازم است تا وی، مرتکب یک جرم و فعل زیان بار شده باشد. در نتیجه، در صورتی که اثبات شود، متهم، مرتکب جرم مورد ادعا نشده و این عمل، توسط فرد دیگری، انجام گرفته، شاکی نمی تواند زیان معنوی ناشی از جرم را از وی مطالبه کند.

البته، لازم به ذکر است که چنانچه، به دلیل جرم نبودن عمل، قرار منع تعقیب متهم، صادر شده، اما، وقوع زیان فعل زیان بار، از جانب وی، مسلم باشد، شاکی می تواند تحت عنوان دعوای مسئولیت مدنی، خسارات ناشی از فعل زیان بار را از دادگاه حقوقی، مطالبه نماید.

وارد شدن زیان معنوی به بزه دیده: یکی دیگر از شرایط دریافت زیان معنوی ناشی از جرم، این است که حتما ضرر معنوی به بزه دیده، وارد شده باشد. اثبات ورود خسارت معنوی ناشی از جرم ، بر عهده بزه دیده و شاکی بوده و هر چند، ثابت کردن آن، در برخی از موارد، مانند تالمات روحی ناشی از تجاوز، ساده تر بوده، اما، گاهی نیز در برخی موارد، نظیر لطمه به حیثیت تجاری یک تاجر، لازم است تا ادله کافی، به دادگاه، ارائه شود.

رابطه سببیت میان جرم و زیان معنوی: برای اینکه بزه دیده از جرم بتواند خسارت و زیان معنوی ناشی از جرم را مطالبه کند، لازم است تا اثبات نماید که این زیان، مستقیما، در نتیجه جرم انجام گرفته، حاصل شده است. مانند مثال هایی که پیش از این، مطرح گردید. بنابراین، به عنوان مثال، در فرضی که بزه دیده، به ادعای کلاهبرداری انجام گرفته و در واقع، ضعف شخصیتی خود، دچار افسردگی می شود، نمی توان از زیان معنوی ناشی از جرم، صحبت کرد. البته، در نهایت، تشخیص رابطه سببیت میان جرم و خسارت معنوی، بر عهده قاضی پرونده می باشد.

مطالبه زیان معنوی ناشی از جرم : برای گرفتن خسارت معنوی ناشی شده از جرم، بزه دیده یا نماینده قانونی وی، باید برای ثبت دادخواست ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم ، اقدام نموده و این دادخواست را به دادگاه کیفری یا حقوقی، ارائه دهند. در بخش بعد، در مورد این شرط، به طور مفصل صحبت خواهیم کرد.

مراحل و نحوه دریافت زیان معنوی ناشی از جرم

یکی دیگر از مسائلی که باید در رابطه با زیان معنوی ناشی از جرم، مورد بررسی قرار گیرد، بحث مراحل و نحوه دریافت این نوع از ضرر و زیان می باشد. البته، بر خلاف سایر دعاوی که به طور معمول، از یکی از دو طریق دادگاه حقوقی یا کیفری، قابل طرح و پیگیری بوده، برای دریافت زیان معنوی ناشی از جرم، می توان از هر یک از این دو دادگاه، اقدام نمود که هر کدام، دارای مراحل و نحوه مخصوص به خود می باشد و در این بخش، به بررسی روند هر یک، به طور جداگانه، خواهیم پرداخت.

پیش از آنکه به توضیح مراحل و نحوه گرفتن خسارت معنوی ناشی از جرم، در دادگاه کیفری و دادگاه حقوقی بپردازیم، لازم است به این نکته، اشاره نماییم که برای مطالبه ضرر و خسارت معنوی، از طریق هر یک از این روش ها، ضروری است تا ابتدا، بزه دیده، با مراجعه به سامانه ثنا، به آدرس sana.adliran.ir یا یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، برای ثبت نام، در سامانه احراز هویت ثنا و دریافت حساب کاربری، اقدام نماید.

در ابتدا، شاکی باید با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات قضایی، شکواییه خود را ثبت کرده و به دادسرا، ارجاع دهد. دادسرا، با احضار متهم و شاکی و بررسی ادله جرم، تحقیقات مقدماتی را انجام داده و در صورت که وقوع جرم، محرز نباشد، قررا منع تعقیب، صادر کرده و در غیر این صورت، با صدور قرار جلب به دادرسی، پرونده را جهت صدور کیفر خواست، برای دادستان، ارسال می کند. پس از صدور کیفرخواست، پرونده، به دادگاه کیفری، ارسال می شود.

حال، شاکی می تواند با مراجعه مجدد به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست مطالبه زیان معنوی ناشی از جرم را با پرداخت هزینه دادرسی، مطابق هزینه دادرسی دعاوی مدنی و پرداخت هزینه دفاتر خدمات، بر اساس تعرفه دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، ثبت کرده و با قید کردن شماره پرونده کیفری و شعبه رسیدگی کننده به این پرونده، دادخواست خود را به دادگاه کیفری رسیدگی کننده به جرم، ارسال نماید.

دادگاه کیفری، ضمن رسیدگی به جرم، به دادخواست مطالبه ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم نیز رسیدگی کرده و حتی المقدور، در حکمی واحد، تکلیف هر دو دعوا را مشخص خواهد کرد. البته، در صورتی که رسیدگی دادگاه کیفری به درخواست خسارت معنوی، به دلیل جنبه کیفری دعوا، با تاخیر مواجه شود، شاکی، می تواند دادخواست زیان معنوی ناشی از جرم را مسترد کرده و دادخواست خود را به دادگاه حقوقی، ارسال نماید که در این صورت، نیاز به پرداخت هزینه دادرسی مجدد نخواهد بود.

در اولین مرحله از مراحل نحوه دریافت زیان معنوی ناشی از جرم از دادگاه حقوقی، شاکی باید پس از ثبت شکواییه جرم، به یکی از دفاتر خدمات قضایی الکترونیک، مراجعه کرده و دادخواست ضرر و خسارت معنوی ناشی از جرم را ثبت و برای دادگاه حقوقی، ارسال نماید.

دادگاه حقوقی، پس از وصول دادخواست، تشکیل پرونده داده و وقت دادرسی را به خواهان(شاکی) و خوانده(متهم)، ابلاغ می کند. پس از تشکیل جلسه دادرسی و رسیدگی به ادله، در صورتی که ورود زیان معنوی ناشی از جرم، محرز باشد، دادگاه، رای بر جبران ضرر، صادر خواهد کرد. لازم به ذکر است که مطابق ماده 18 قانون آیین دادرسی کیفری:« هرگاه، رای قطعی کیفری، موثر در ماهیت امر حقوقی باشد، برای دادگاهی که به امر حقوقی یا ضرر و زیان رسیدگی‌ می‌ کند، لازم الاتباع است. »

همچنین، برخلاف آنچه در مورد دادگاه کیفری، گفته شد، در صورت طرح دعوی ضرر و زیان معنوی ناشی از جرم، در دادگاه حقوقی، شاکی، دیگر این امکان را نداشته که دعوای خود را مسترد کرده و آن را مجدد در دادگاه کیفری، مطرح نماید.

در پایان این بخش، لازم به ذکر است که بر خلاف ضرر و زیان مادی که جبران آن، از طریق دادن مثل یا قیمت مال و پرداخت وجه، انجام می گیرد، جبران خسارت معنوی ناشی از جرم، همواره با پرداخت وجه، نبوده، بلکه به تناسب مورد، ممکن است مجرم، به موارد دیگری، مانند عذرخواهی و درج حکم در جراید، محکوم گردد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد نحوه دریافت زیان معنوی ناشی از جرم در کانال تلگرام آیین دادرسی و ادله اثبات دعوا عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون نحوه دریافت زیان معنوی ناشی از جرم پاسخ دهند.