ذمه چیست

ذمه در حقوق یعنی، ظرفی که مفاهیمی مانند ضمان، تعهد یا دین، در آن ریخته می شوند و تحقق می یابند و در لغت، به معنای عهد و پیمان است و اغلب در عقودی مانند ضمانت در معنای حقوقی آن که شخصی پرداخت دین یا انجام تعهد دیگری را عهده دار شده و بدین ترتیب، نقل ذمه به ذمه اتفاق افتاده یا در عقودی مانند عقد قرض، که قرض گیرنده، برگرداندن مثل یا قیمت یوم الرد مالی که به او، تملیک شده است را در موعدی معین، عهده دار می شود، مطرح می گردد.

قانون مدنی، یکی از مهم ترین قوانین جمهوری اسلامی ایران، در خصوص مسائل حقوقی است و به عبارتی، مادر سایر قوانین در حوزه این مسائل می باشد که بخش اعظمی از آن، به مسئله عقود و قراردادها که بسیار در جامعه، رواج داشته و در زندگی روزمره مردم، تاثیر می گذارند، اختصاص یافته است.

عقودی مانند ضمانت و قرض، از جمله عقود معین مورد پیش بینی قانون گذار در قانون مدنی هستند که آداب و تشریفات مخصوص به خود را دارند و آثار حقوقی ویژه ای، به موجب انعقاد آن ها، ایجاد می شود. از جمله آثار این عقود، می توان به مشغولیت یا اشتغال ذمه، اشاره کرد که به نوعی، به معنای متعهد شدن است و به شیوه خاصی، می توان از تعهدی که به موجب مشغولیت ذمه، در عقودی نظیر ضمان یا قرض، ایجاد شده، برائت جست یا بری شد.

از این رو در مقاله حاضر، قصد داریم بگوییم که مقصود از ذمه چیست و برائت ذمه در حقوق یعنی چه؛ سپس، توضیح دهیم که نقل ذمه و ضم ذمه، به چه معنا می باشد و بیشتر در کدام عقود، به کار می روند. علاقمندان به کسب اطلاعات بیشتر در خصوص این موضوع می توانند، در ادامه مقاله، همراه ما باشند.

ذمه در حقوق چیست

ذمه، یعنی عهده یا مسئولیت و در عالم حقوق، زمانی به کار می رود که ادا یا پرداخت دینی، بر عهده فردی باشد. به عنوان مثال، وقتی می گوییم، الف، 20 هزار تومن دین بر عهده اش است که بپردازد، یعنی 20 هزار تومن دین، بر ذمه او قرار گرفته است که می تواند، به دلایلی نظیر قرض، وام، مهریه و...، تحقق یافته باشد.

فرهنگ لغت در تعریف ذمه، آن را با مفاهیم کفالت، ضمانت یا عهد و پیمان، یکی در نظر گرفته است و در فقه نیز ذمه، مساوی با تعهد و عهده قرار داده شده است و در واقع، فقها، ذمه را ظرف و منبعی در نظر می گیرند که مفهوم هایی مثل ضمانت، دین یا تعهد، در آن ریخته می شوند و به واسطه وجود آن، تحقق می یابند.

بحث ذمه، اغلب در عقودی مانند قرض یا ضمانت مطرح می گردد و برای فهم بهتر اینکه که ذمه در حقوق یعنی چه؟ بهتر است اندکی در خصوص مفهوم و تعریف عقد قرض یا ضمانت، از منظر قانون مدنی، صحبت کنیم و قواعد آن را بگوییم.

عقد قرض، یکی از عقود معین در قانون مدنی است که در ماده 648 این قانون، به این شرح، تعریف می گردد: "قرض عقدی است که به موجب آن، احد طرفین، مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر، تملیک می کند که طرف مزبور، مثل آن را از ‌حیث مقدار و جنس و وصف رد نماید و در صورت تعذر رد مثل، قیمت یوم‌ الرد را بدهد." و بر اساس ماده 684 قانون مدنی: "عقد ضمان، عبارت است از اینکه شخصی، مالی را که بر ذمه دیگری است، به عهده بگیرد. متعهد را ضامن، طرف دیگر را مضمون‌ له و شخص ثالث را مضمون‌ عنه یا مدیون اصلی می گویند." 

بنابراین، به موجب عقد قرض، شخص قرض گیرنده، متعهد می شود که در موعدی معین، مثل یا قیمت روز (یوم الرد) مالی که از جانب دیگری به او تملیک شده است را به قرض دهنده بپردازد و به عبارتی، به موجب عقد قرض، ذمه قرض گیرنده، با این تعهد، یعنی با تعهد به برگرداندن مثل یا قیمت یوم الرد مال قرض گرفته شده، مشغول می شود. در عقد ضمانت نیز، ضامن، پرداخت دین یا انجام تعهد مضمون عنه یا همان بدهکار اصلی را بر عهده می گیرد و به عبارتی، ذمه او مشغول می شود و طلبکار، صرفا، حق مراجعه به ضامن را دارد.

برائت ذمه یعنی چه

برای اینکه بتوانیم بگوییم مقصود از برائت ذمه چیست؟ بهتر است تا ابتدا، اندکی در خصوص عوامل سبب برائت ذمه و اسباب سقوط تعهدات از منظر قانون مدنی، صحبت کنیم و سپس، به این پرسش پاسخ دهیم که مقصود از برائت ذمه در حقوق یعنی چه؟ 

قانون گذار، در قانون مدنی، اسباب سقوط تعهدات را وفای به عهد، اقاله، تهاتر، تبدیل تعهد، مالکیت ما فی الذمه و تهاتر می داند و هر یک از این اسباب سقوط تعهدات، می توانند، سبب بری شدن ذمه فرد شوند و او را از انجام تعهد یا ادا و پرداخت دینی که بر عهده دارد آزاد سازند.

نقل ذمه چیست

یکی از مسائلی که پیرامون بحث ذمه، مطرح می گردد، مساله نقل ذمه است. برای اینکه بتوانیم نقل ذمه را توضیح دهیم و بگوییم که مقصود از نقل ذمه چیست؟ بهتر است که با تعریف حقوقی عقد ضمان، آشنا گردیم و بر مبنای آن، بگوییم که مفهوم نقل ذمه در حقوق یعنی چه. 

ضمانت، یکی از مهم ترین عقود پیش بینی شده در ماده 684 قانون مدنی است که به واسطه آن، شخصی، تحت عنوان ضامن، دین یا تعهدی را که بر عهده دیگری است، بر گردن می گیرد و طلبکار باید، به جای مراجعه به متعهد یا بدهکار اصلی، به ضامن مراجعه کند. چرا که به موجب عقد ضمانت، ذمه فرد بدهکار، از تعهد یا دین، خالی شده و ذمه شخص ضامن، مشغول شده است. به عبارتی، تعهد یا دین، از بدهکار اصلی، به ضامن، منتقل گردیده است. 

ماده 698 قانون مدنی، در خصوص توضیحات بالا، مقرر می دارد: "بعد از اینکه ضمان، به طور صحیح واقع شد، ذمه مضمون عنه، بری و ذمه ضامن، به مضمون‌ له، مشغول می‌ شود." بر این اساس، هرگاه شخصی، ضمانت دیگری را از منظر حقوقی نماید، نقل ذمه، اتفاق می افتد.

ضم ذمه چیست

در قسمت قبلی مقاله، توضیح دادیم که مقصود از نقل ذمه چیست، در این بخش از مقاله، می خواهیم در خصوص ضم ذمه توضیح داده و بگوییم که ضم ذمه در حقوق یعنی چه و در صورتی که در بحث ضمانت، ضم ذمه رخ دهد، مسئولیت هریک از ضامن و مدیون یا متعهد، چگونه خواهد بود.

هنگامی که ضمانت، در معنای آنچه در قانون مدنی آمده به کار می رود، همواره نقل ذمه، رخ خواهد داد و بدین ترتیب، مدیون یا متعهد اصلی، بری می شود و این ضامن است که مسئولیت انجام تعهد یا پرداخت بدهی را بر عهده خواهد داشت.

اما، در قانون تجارت، یا در معنای عرفی ضمانت مندرج در قانون مدنی، در اغلب موارد، وقتی صحبت از ضمانت، به میان می آید، مقصود ضم ذمه به ذمه است که یا در ضمان تضامنی و یا در ضمان وثیقه ای، رخ داده است. بدین ترتیب که؛

در ضمان تضامنی که، هم فرد بدهکار یا مدیون، مسئولیت پرداخت دین یا انجام تعهد را داشته و هم فرد ضامن، طلبکار یا شخصی که نسبت به او تعهدی شده است، می تواند به هریک از ضامن یا مضمون عنه که بخواهد، مراجعه کند. به ضمان تضامنی، مسئولیت تضامنی نیز می گویند.

در ضمان وثیقه ای، اوضاع و شرایط، بدین صورت خواهد بود که طلبکار، ابتدا به بدهکار یا مدیون یا متعهد اصلی، رجوع می کند و در صورتی که او، از پرداخت دین یا ایفای تعهد، خودداری کرد، طلبکار می تواند، به ضامن، مراجعه کرده و از او، ایفای تعهد یا پرداخت دین را بخواهد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد مفهوم ذمه در حقوق در کانال تلگرام موضوعات حقوقی عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مفهوم ذمه در حقوق آن پاسخ دهند.