معلوم و معین بودن مورد معامله

در معاملاتی همچون بیع ، مورد معامله اعم از مبیع و ثمن ، می بایست معلوم و معین باشند . معلوم بودن مورد معامله ، یعنی اینکه طرفین از مشخصات اساسی آن ، از قبیل جنس و وصف و مقدار ، اطلاع داشته و معین بودن به این معنا است که در اموال عینی ، دقیقا مصداق مورد معامله ، مشخص شده و مردد میان دو یا چند مورد نباشد .

هر معامله ای ، برای اینکه به صورت صحیح منعقد شود و آثار حقوقی بر جای بگذارد ، می بایست شرایط خاصی را داشته باشد . در ماده 190 قانون مدنی ، شرایطی ذکر شده است که تنها در صورت وجود آنها ، می توان یک عقد ، قرارداد یا معامله را صحیح دانست که تحت عنوان شرایط اساسی صحت قراردادها شناخته می شوند .

یکی از شرایط اساسی صحت معاملات ، این است که مورد معامله ، معلوم و معین باشد . در غیر این صورت ، معامله صحیح نبوده و آثار حقوقی بر جای نمی گذارد . نظر به اینکه معلوم و معین بودن مورد معامله ، از شرایط اساسی تنظیم قراردادها است ، طرفین می بایست با اطلاع از آن ، اقدام به انعقاد معامله نمایند ؛ در غیر این صورت ممکن است به دلیل بطلان قرارداد ، متضرر شوند .

به همین دلیل ، در این مقاله قصد داریم به بررسی مفهوم معلوم و معین بودن مورد معامله ، نحوه و آثار آن پرداخته و سپس ، در مورد مجهول بودن مورد معامله صحبت کنیم . در ادامه نیز ، معلوم و معین بودن مبیع و مجهول بودن ثمن معامله را توضیح خواهیم داد .

منظور از معلوم و معین بودن مورد معامله چیست

در بحث از عقود و قراردادها ، در وهله اول ، طرفین می بایست شرایط اساسی صحت معاملات را مد نظر قرار دهند . بر اساس ماده 190 قانون مدنی ، هر معامله برای اینکه صحیح باشد ، نیازمند رعایت چهار شرط است : دارا بودن قصد و رضایت ، اهلیت طرفین ، موضوع معین که مورد معامله باشد و مشروع بودن جهت معامله . در صورت عدم رعایت شرایط مذکور ، حسب مورد ممکن است قرارداد ، باطل یا غیر نافذ باشد .

اما سوالی که در این خصوص مطرح می شود ، این است که منظور از معلوم و معین بودن مورد معامله در بند 3 ماده 190 قانون مدنی چیست ؟ در پاسخ به این سوال ، ابتدا باید گفت که منظور از مورد معامله چیست . به طور کلی ، مورد معامله ، همان چیزی است که در توافق میان دو طرف ، مورد داد و ستد یا خرید و فروش قرار می گیرد و چیزی در ازای آن ، پرداخت می شود . به همین دلیل ، مورد معامله ، اعم است از مبیع و ثمن معامله . مثلا در عقد بیع ، هم ملک فروخته شده ( مبیع ) و هم بهای پرداخت شده در قبال آن ( ثمن ) ، باید معلوم و معین باشند .

همچنین ، ذکر این نکته نیز ضروری است که معلوم بودن مورد معامله و معین بودن مورد معامله ، با هم تفاوت دارند . معلوم بودن مورد معامله ، مربوط است به علم داشتن راجع به مبیع یا ثمن . در صورتی که طرفین عقد و قرارداد ، نسبت به مورد معامله اعم از مبیع و ثمن ، علم داشته باشند و مشخصات دقیق آن را بدانند ، می توان از معلوم بودن مورد معامله سخن گفت ؛ مثل اینکه طرفین بدانند یک باب منزل مسکونی با فلان مشخصات را خرید و فروش می کنند و از مشخصات آن به صورت کلی ، مطلع هستند .

اما معین بودن مورد معامله ، چیزی فراتر از علم به مشخصات مورد معامله است . زمانی می توانیم بگوییم مورد معامله معین است که ما به ازای خارجی آن ، در عالم واقع ، برای طرفین ، قابل تشخیص بوده و طرفین ، دقیقا بدانند که کدام خانه قرار است مورد معامله قرار گیرد . مثلا خانه ای در فلان شهر ، خیابان و پلاک خاص ، مقصود طرفین باشد .

نحوه معلوم و معین کردن مورد معامله

در قسمت قبل ، توضیح دادیم که منظور از معلوم و معین بودن مورد معامله چیست و گفتیم ، هر چند به لحاظ عرفی ممکن است مفهوم معلوم و معین بودن ، یکسان بنظر برسد ، اما این دو با هم تفاوت دارند . سوالی که در این قسمت قصد داریم بررسی کنیم ، این است که نحوه معلوم و معین کردن مورد معامله چگونه است ؟

در پاسخ به این سوال ، باید گفت که طبق قانون ، مورد معامله یا همان مال ، می تواند به سه شکل عین معین مثل ( این کیسه برنج ) ، کلی فی الذمه ( صد کیلو برنج طارم ) و کلی در معین ( صد کیلو برنج از این یکصد تن برنج طارم ) باشد .

بر اساس قانون مدنی ، مورد معامله باید سه قید مهم را داشته باشد تا بتوانیم آن را معلوم بدانیم که این اوصاف ، شامل معلوم کردن مقدار و جنس و وصف مورد معامله است . البته ، علاوه بر ذکر این سه قید در حین قرارداد ، طرفین می توانند از طریق نشان دادن مورد معامله نیز ، مشخصات مورد معامله را معلوم کنند . مثلا در معامله ای که در مورد برنج به عنوان یک مال مثلی است ، فروشنده می تواند یک مشت برنج به خریدار نشان دهد

اما در خصوص معین بودن مورد معامله ، باید گفت که رفع ابهام و معین کردن مورد معامله ، اختصاص به اموال معین دارد و در مورد اموالی که کلی در معین و یا کلی فی الذمه هستند ، نوعی مردد بودن مستتر است ؛ فلذا معلوم کردن جنس و وصف و مقدار آنها کفایت می کند . اما اموالی که عین معین هستند را الزاما باید تعیین نمود تا علاوه بر جنس و وصف و مقدار ، مصداق آن هم مشخص باشد .

آثار معلوم و معین نبودن بودن مورد معامله

در این خصوص سوالی ممکن است مطرح شود و آن هم این است که آثار معلوم و معین نبودن مورد معامله چیست ؟ در پاسخ به این سوال ، باید گفت که بر اساس ماده 190 قانون مدنی ، معلوم و معین بودن مورد معامله ، یکی از شرایط اساسی صحت معاملات محسوب می شود . همچنین ، معلوم و معین نبودن مورد معامله ( مجهول و مردد بودن آن ) ، در فقه ، منجر به شکل گیری معامله غرری است که یکی از موارد بطلان معامله محسوب می شود .

به همین دلیل ، یکی از مهم ترین و اصلی ترین آثار معلوم و معین نبودن مورد معامله ، بطلان معامله است . بطلان معامله به این معنا است که از اول ، اصلا قرارداد یا عقدی میان طرفین منعقد نشده است و به همین دلیل ، اصلا چنین قراردادی قابل استناد نیست . بطلان معامله در این حالت ، با عدم نفوذ معامله متفاوت است و طرفین نمی توانند با رضایت بعدی خود ، آن را تنفیذ نموده و به آن مشروعیت دهند ؛ چرا که از اساس چیزی به وجود نیامده است .

مجهول بودن مورد معامله

در قسمت های قبل ، به بررسی این مطالب پرداختیم که معلوم و معین بودن مورد معامله به چه معنا است و در صورتی که مورد معامله ای معلوم و معین نباشد ، چه آثاری ایجاد می شود . اما مساله دیگری که در مورد معاملاتی همچون بیع مطرح می شود ، این است که مجهول بودن مورد معامله یعنی چه و چه حکمی دارد ؟

در پاسخ به این سوال ، باید گفت که مجهول بودن مورد معامله ، نقطه مقابل معلوم بودن مورد معامله است . با این توضیح که اگر مشخصات مورد معامله اعم از مبیع یا ثمن به لحاظ جنس ، وصف و مقدار تعیین نشده باشد ، می توان از مجهول بودن مورد معامله صحبت کرد . مجهول بودن مورد معامله ، یعنی اینکه طرفین ، اطلاعات مورد نیاز برای معلوم کردن مشخصات مورد معامله را نداشته باشند .

در کنار مجهول بودن مورد معامله ، می توان از مردد بودن آن نیز صحبت کرد . مردد بودن مورد معامله ، به این معنا است که مورد معامله ، بین یک یا چند امر ، احتمالی است و به عبارت دیگر ، طرفین مشخص نکرده اند که مورد معامله ، کدامیک از آنها می باشد . مثلا فروشنده بگوید یکی از چند باغم را به تو فروختم . 

مجهول بودن ثمن معامله

همانطور که اشاره شد ، مجهول بودن مورد معامله ، به این معنا است که جنس ، وصف و مقدار مورد معامله تعیین نشده باشد . مجهول بودن مورد معامله ، خود به دو حالت است ؛ مجهول بودن ثمن و مجهول بودن مبیع در هر معامله ای ؛  حال در این قسمت ، قصد داریم به بررسی مجهول بودن ثمن معامله بپردازیم .

اما قبل از آن ، باید توضیح دهیم که منظور از ثمن معامله چیست . به طور کلی ، در عقود معوض ، زمانی که مالی به دیگری منتقل شده و در ازای آن ، عوض پرداخت می شود ، می توان از آن عوض ، تحت عنوان ثمن معامله یاد کرد . البته ، ثمن معامله همیشه وجه نقد نیست ؛ بلکه می تواند عین معین نیز باشد ؛ مثلا خانه در برابر قطعه زمین .

در همه این حالات ، ثمن معامله ، باید معلوم و معین باشد . یعنی اگر ثمن معامله ، عین معین ، کلی فی الذمه یا کلی در معین باشد ، می بایست جنس و وصف و مقدار آن ، دقیقا معلوم شود . اگر عین معین است ، علاوه بر اینها ، باید معین نیز باشد ؛ یعنی مردد بین چند مصداق نباشد .

مبیع باید معلوم و معین باشد یعنی چه

بر اساس قانون مدنی ، بیع ، قراردادی است که به موجب آن ، عین مالی در ازای عوض معلوم ، به دیگری تملیک می شود . بر این اساس ، عقد بیع ، نوعی عقد تملیکی است . یکی از مهم ترین شرایطی که در قانون برای انعقاد عقد بیع مقرر شده است ، این است که ثمن و مبیع باید معلوم و معین باشند . لذا سوال این است که مبیع باید معلوم و معین باشد یعنی چه ؟

قبل از آن ، باید بگوییم که منظور از مبیع چیست . به طور کلی ، هر کالایی که ضمن عقد بیع به دیگری تملیک می شود ، تحت عنوان مبیع شناخته می شود که در مقابل ثمن یا بهای معامله قرار می گیرد . مبیع ، می تواند به صورت عین معین ، کلی و یا کلی در معین باشد . اما در هر حال ، مبیع نیز ، همچون ثمن باید معلوم و معین باشد .

معلوم بودن مبیع ، به معنای این است که مشخصات و اوصاف اصلی و اساسی آن ، به دقت تعیین و در قرارداد ذکر شده باشد که این اوصاف ، شامل جنس و وصف و مقدار است . اما در صورتی که مبیع ، عین معین باشد ، علاوه بر مشخص کردن اوصاف مذکور ، می بایست معین نیز باشد ؛ یعنی مردد بین چند مبیع نباشد . مثلا ، فروشنده نمی تواند بگوید یکی از چند واحد آپارتمانم را به تو فروختم ؛ چرا که میان چند مورد ، مردد است و همانطور که اشاره شد ، در چنین حالتی معامله باطل است .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص معلوم و معین بودن مورد معامله در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون معلوم و معین بودن مورد معامله پاسخ دهند .