عقد مساقات

عقد مساقات ، به عقدی گفته می شود که به موجب آن ، شخصی به عنوان عامل ، متعهد می شود که در ازای دریافت سهم ، درختان و گیاهان را آبیاری نموده و به ثمر برساند . علاوه بر شرایط عمومی قراردادها ، در مساقات باید حتما سهم عامل به صورت مقداری از ثمره باشد . از آثار این عقد نیز می توان به این مساله اشاره نمود که به محض حصول ثمره ، عامل ، مالک سهم خود می شود .

قانون مدنی ایران ، قانون مادر در زمینه عقود و ایقاعات می باشد که متاثر از فقه اسلامی بوده و کلیه احکام مربوط به عقود معین و مقررات کلی عقود غیر معین را بیان داشته است . یکی از عقود معین که در قانون مدنی ذکر شده ، عقد ساقات می باشد که با عقدی به نام مزارعه ، متفاوت است .

بر اساس قانون مدنی ، مساقات به معامله ای گفته می شود که بین صاحب درخت و عامل ، در مقابل سهم مشخصی از ثمره ، واقع می شود . اما کسانی که قصد انعقاد این قرارداد را دارند ، ممکن است با شرایط و آثار قانونی ناشی از این عقد ، آشنا نباشند . به همین مناسبت ، پرداختن به اینکه ماهیت عقد مساقات چیست ، ضرورت دارد .

در ادامه این مقاله ، پس از اینکه به توضیح عقد مساقات و ویژگی های آن پرداختیم ، شرایط و آثار آن را شرح داده و سپس ، در مورد انحلال عقد مساقات صحبت خواهیم کرد . در خاتمه ، برای تکمیل مطالب مذکور ، تفاوت عقد مساقات با مزارعه را مورد بررسی قرار خواهیم داد .

عقد مساقات چیست

عقود و قراردادهای مشمول قانون مدنی ، به دو دسته عقود معین و غیر معین تقسیم بندی می شوند که عقود معین ، به عقودی گفته می شود که احکام ، شرایط و آثار مربوط به آنها در قانون ، به صورت دقیق بیان شده است . یکی از این عقود معین ، عقد مساقات می باشد که در کنار عقد مزارعه ، کاربرد وسیعی در زمینه امور کشاورزی دارد . به همین دلیل ، سوالی که مطرح می شود ، این است که عقد مساقات چیست ؟

برای پاسخ به این سوال که عقد مساقات چیست ، ابتدا باید معنای مساقات را ذکر کنیم . مساقات در لغت به معنای « آبیاری ، آبدهی و غرس نهال » بوده و در اصطلاح ، به معنای کشت کردن زمین به شراکت می باشد که به عنوان یک عقد ، منجر به سهم بردن از درختکاری و بوته های موجود در باغ ها می باشد .

عقد مساقات در ضمن مواد 543 الی 545 قانون مدنی ، بیان شده است . بر اساس ماده 543 قانون مدنی ، مساقات به معامله ای گفته می شود که بین صاحب درخت و امثال آن ، با عامل منعقد می شود و به موجب آن ، در مقابل عمل عامل برای نگه داری از درخت و ... ، سهم معینی برای هر یک از آنها از ثمره حاصل ، تعیین می شود . منظور از ثمره در عقد مساقات ، اعم از میوه ، برگ ، گل و غیر اینها است و به این لحاظ ، با مزارعه متفاوت می باشد که در ادامه ، بیشتر توضیح خواهیم داد .

شرایط عقد مساقات

در قسمت قبل ، به توضیح این مطلب که عقد مساقات چیست ، پرداختیم و گفتیم که قرارداد مساقات ، مانند یک قرارداد مشارکت است که میان صاحب درختان با شخصی به نام عامل منعقد می شود که وی ، از درختان و باغ محافظت نموده و در مقابل ، سهم معینی از ثمره به وی تعلق گیرد . اما سوالی که مطرح می شود ، این است که شرایط عقد مساقات چیست ؟

در پاسخ به این سوال ، باید گفت که عقد مساقات نیز ، مانند هر عقد و قرارداد دیگری ، نیازمند رعایت شرایطی است که عقد ، به صورت صحیح واقع گردد . در ماده 190 قانون مدنی ، شرایط صحت معاملات به صورت کلی ذکر شده است که بر اساس آن ، شرایط صحت هر قراردادی از جمله مساقات ، داشتن قصد و رضایت در طرفین قرارداد ، دارا بودن اهلیت ، مشخص بودن موضوع قرارداد و مشروع بودن جهت یا هدف معامله است .

همچنین ، عقد مساقات ، یکسری شرایط اختصاصی هم دارد که در تنظیم قرارداد ، باید رعایت شوند . اما ابتدا ، باید اشاره کنیم که بر اساس ماده 545 قانون مدنی ، احکام و شرایط عقد مزارعه ، در مورد مساقات هم مورد رعایت قرار می گیرد . به همین دلیل ، برای اطلاع از شرایط و احکام این عقد ، می توان به قرارداد مزارعه رجوع نمود .

از دیگر شرایط عقد مساقات ، این است که موضوع این عقد ، آبیاری درخت و امثال آن مثلا بوته محصولات است ؛ به نحوی که ثمره ای از آن حاصل شده و قابل تقسیم باشد . بنابراین ، بر خلاف مزارعه که موضوع آن ، کشت و زرع در زمین می باشد ، عقد مساقات اختصاص به نگهداری و آبیاری درختان باغ دارد . همچنین ، عقد مساقات ، شامل کاشتن درخت و گیاهان و بوته ها نمی شود ؛ بلکه صرفا ناظر بر نگهداری و آبیاری درختان و گیاهان موجود می باشد .

یکی دیگر از شرایط صحت قرارداد مساقات ، این است که حق الزحمه عامل ، حتما باید به صورت سهم بردن از محصول و ثمره باشد ؛ مثلا یک دوم یا یک سوم از ثمره . فلذا ، صاحب درختان نمی تواند مبلغی پول به عنوان حق الزحمه به عامل بدهد . هر چند ، می تواند در کنار سهم مذکور ، مال دیگری نیز به عامل بدهد . باید توجه داشت که نمی توان ضمن عقد مساقات ، شرط کرد که تمام محصول ، به عامل یا مالک تعلق داشته باشد و در این صورت ، عقد مساقات باطل است .

باید افزود که بر اساس ماده 545 قانون مدنی ، عامل یا کسی که اقدام به نگهداری از درختان می کند ، بر خلاف عقد مزارعه ، نمی تواند بدون اجازه دادن مالک درختان ، معامله را به شخص دیگری واگذار کرده و یا در انجام آن ، با فرد دیگری شراکت کند .

ویژگی های عقد مساقات

در قسمت قبل ، توضیح دادیم که طبق قانون مدنی ، برای اطلاع از شرایط و احکام عقد مساقات ، می توان به عقد مزارعه مراجعه نمود . به همین دلیل ، در این قسمت قصد داریم با مراجعه به باب مزارعه ، به بررسی ویژگی های عقد مساقات بپردازیم .

ویژگی عقد مساقات ، این است که اولا ، نوعی عقد است که به توافق و رضایت دو طرف نیاز دارد و شرایط صحت قراردادها ، می بایست حین انعقاد آن ، وجود داشته باشد . همچنین ، مساقات ، عقدی معین است که احکام و شرایط آن ، در قانون مدنی بیان شده ( عمدتا در باب مزارعه ) و به همین دلیل ، حین تنظیم قرارداد ، می بایست آنها را مد نظر قرار داد .

یکی دیگر از ویژگی های این عقد ، آن است که عقد مساقات ، نوعی عقد لازم است . عقود لازم ، به عقدی گفته می شود که هیچ کدام از طرفین ، بدون داشت دلیل موجه ، نمی توانند آن را به هم بزنند و ابتدائا ، هر دو می بایست به آن پایبند باشند . برخلاف عقود جایز ، که هر یک از طرفین ، می توانند آن را بدون علل قانونی فسخ کنند . البته ، لازم بودن عقد مساقات ، به این معنا نیست که در همه حال باید به آن پایبند بود ؛ بلکه هر کدام از طرفین ، در صورت وجود خیار ، حق فسخ قرارداد را دارند .

همچنین ، عقد مساقات به دلیل فوت هر یک از طرفین یا هر دوی آنها ، باطل نمی شود . اما در صورتی که حین عقد مساقات شرط شده باشد که عامل ، بالمباشره ( خودش به شخصه ) اقدام به سقی یا آبیاری نماید ، اگر فوت کند ، عقد منفسخ می شود .

یکی دیگر از ویژگی های عقد مساقات ، معوض بودن این قرارداد است . بر اساس قانون مدنی ، در عقد مساقات نیز همچون مزارعه ، عامل ، در محصول درختان ، شریک می شود و همانطور که اشاره شد ، می بایست حتما به صورت سهم مشخصی از آن باشد .

آثار عقد مساقات

عقد مساقات ، مانند سایر عقود ، آثار مهمی به دنبال دارد که در انعقاد آن ، می بایست به آن توجه داشت . لذا در این قسمت ، قصد داریم مهم ترین آثار عقد مساقات را مورد بررسی قرار داده و به این سوال پاسخ دهیم که در صورت انعقاد این قرارداد ، چه آثاری در روابط طرفین ایجاد می شود ؟

یکی از مهم ترین آثار عقد مساقات ، این است که چون عقد مساقات ، عقد معوض است ، عامل استحقاق شراکت در ثمره درختان را خواهد داشت و به محض اینکه ثمره درخت ایجاد شود ، عامل ، مالک آن می شود و مالکیت عامل بر سهم خود ، طبق همان میزانی است که ضمن عقد درج شده و در واقع ، ثمره محصول ، به منزله یک مال مشاع خواهد بود که عامل و مالک ، در آن سهیم هستند .

یکی دیگر از آثار عقد مساقات ، این است که اگر عامل ، اقدام به مساقات ننموده و کسی هم نباشد که به جای او این کار را انجام دهد ، چون عقد مساقات لازم است ، قاضی می تواند وی را به انجام تعهد ملزم کرده و یا مساقات را به خرج وی ، ادامه دهد . اگر هم مدت منقضی شده و عامل ، ایفای تعهد نکند ، باید اجرت المثل مالک درختان را بدهد .

انحلال عقد مساقات

سوال دیگری که در خصوص عقد مساقات مطرح می شود ، این است که انحلال عقد مساقات به چه صورت است ؟ انحلال عقد ، به معنای پایان یافتن عقد می باشد و بر اساس قانون ، می تواند به شیوه های مختلفی صورت گیرد که در مورد عقد مساقات ، شامل این موضوعات خواهد بود :

انحلال عقد مساقات از طریق اقاله یا تفاسخ ؛ به این معنا که چون عقد مساقات ، لازم است ، همان دو نفری که عقد مساقات را منعقد کرده اند ، می بایست با توافق همدیگر عقد را به هم زده و به آن خاتمه دهند .

انحلال عقد مساقات از طریق فسخ قرارداد ؛ به این معنا که اگر یکی از موجبات فسخ قرارداد یا همان خیارات در حقوق وجود داشته باشد ، می توان به قرارداد خاتمه داد . طبق قانون ، در صورتی که عقد مساقات ، نیازمند انجام اقداماتی از قبیل حفر چاه و مواردی از این قبیل بوده و حین عقد ، عامل از آن بی اطلاع باشد ، می تواند معامله را فسخ کند و اینکه طرفین ، خیار غبن نیز خواهند داشت .

انحلال عقد مساقات از طریق انفساخ ؛ به این معنا که بنا به دلایل خارجی ، نتوان به قرارداد عمل نمود . به عنوان نمونه ، در صورتی که موضوع عقد مساقات ( درختان ) بنا به عللی از قابلیت انتفاع خارج شده باشند و بر طرف کردن این عیب امکان پذیر نباشد ، عقد مساقات ، خود به خود به پایان می رسد .

در صورتی هم که در عقد ، برای عامل شرط مباشرت شده و او فوت کند ، عقد منفسخ می شود . همچنین ، در صورتی که کسی ، مالک منافع باغ بوده و در خصوص آن قرارداد مساقات منعقد کرده باشد و فوت کند ، قرارداد منفسخ می گردد .

در هر حال ، ذکر این نکته ضروری است که اگر عقد مساقات ، از اساس باطل بوده و یا اینکه بنا به علتی فسخ شود ، تمام ثمره ، به مالک درختان تعلق دارد و عامل ، می تواند صرفا اجرت المثل کارهای انجام شده را از وی مطالبه نماید .

تفاوت عقد مساقات با مزارعه

حال که با مفهوم عقد مساقات ، آشنا شدیم ، بهتر است در تکمیل بحث ، تفاوت عقد مساقات با مزارعه را نیز ، به صورت مختصر شرح دهیم . لازم به ذکراست که احکام مربوط به عقد مزارعه ، ضمن مواد 518 الی 542 قانون مدنی بیان شده است .

بر اساس این قانون ، مزارعه عقدی است که به موجب آن ، یکی از طرفین ( به نام مزارع ) ، زمینی را برای مدت زمان مشخصی ، به طرف دیگر ( عامل ) می دهد تا امور زراعی را در آن زمین انجام داده و حاصل زمین را میان خود ، تقسیم کنند . مانند عقد مساقات ، سهم هر کدام از طرفین ، می بایست به صورت دقیق ( مثل ربع یا ثلث ) معین شود و در غیر این صورت ، قرارداد ، مزارعه نیست .

عقد مزارعه هم مانند عقد مساقات ، عقدی لازم است و فسخ این قرارداد بدون رضایت دیگری و یا به یکی از علل قانونی ، امکان پذیر نمی باشد . اما تفاوتی که عقد مساقات با عقد مزارعه دارد ، این است که اگر مزارعه باطل شود ، حاصل بدست آمده ، متعلق به صاحب بذر است ( چه مزارع چه عامل ) و طرف دیگر ، تنها می تواند اجرت المثل زمین یا کار خود را دریافت کند . اما در مساقات ، ثمره در چنین شرایطی به مالک تعلق می گیرد و عامل ، مستحق اجرت المثل است .

یکی دیگر از تفاوت های مزارعه و مساقات ، این است که عامل مساقات ، نمی تواند بدون اجازه مالک ، عقد را به دیگری واگذار کرده یا شریک کند ؛ اما در مزارعه ، عامل می تواند اجیر گرفته یا با دیگری شریک شود ولی برای انتقال مزارعه به دیگری ، رضایت مالک زمین لازم است .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص عقد مساقات در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون عقد مساقات پاسخ دهند .