تفاوت بطلان با فسخ

فرق و تفاوت بطلان با فسخ قرارداد، این است که در ابطال قرارداد، به دلیل عدم وجود یکی از شرایط صحت معامله، مانند قصد و رضا یا اهلیت، قرارداد، از همان ابتدا، ایجاد نشده و فاقد هرگونه اثر حقوقی است؛ اما، در فسخ، عقد به نحو صحیحی منعقد گردیده، لکن، پس از مدتی، توسط یکی از طرفین و به صورت یک طرفه، به هم زده شده و بنابراین، قرارداد تا لحظه فسخ، دارای اثر حقوقی می باشد.

یکی از مباحثی که در رشته حقوق، مورد مطالعه قرار گرفته، مبحث عقود و قراردادها بوده که در این مبحث، مسائلی مانند انواع قرادادها، فرق آنها با یکدیگر، انعقاد، آثار و راه و روش های خاتمه این معاملات، بررسی می گردد.

خاتمه قراردادها و در واقع، مرگ آنها، با روش های متفاوتی، امکان پذیر بوده که رایج ترین شکل آن، فسخ قرارداد می باشد. به علاوه، گاهی، قرارداد از همان ابتدا، منعقد نشده و فاقد اثر حقوقی می باشد که به این وضعیت، بطلان قرارداد گفته می شود. با توجه به اینکه، این دو مفهوم، یعنی فسخ و ابطال، دارای تفاوت های متعددی بوده و این فرق ها و تفاوت ها، آثار مهمی را ایجاد می کنند، لازم است تا مورد مطالعه قرار بگیرند.

بنابراین، در این مقاله، ابتدا به تعریف دو مفهوم بطلان قرارداد و فسخ معامله پرداخته و پس از مشخص شدن تعریف این دو مفهوم، در بخش پایانی، به این سوال، پاسخ خواهیم داد که فرق و تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست.

بطلان قرارداد چیست

یکی از شاخه های اصلی رشته حقوق، در کشور ما، همچون سایر کشورها، مبحث عقود و قراردادها می باشد. در این مبحث، انواع عقد و قرارداد، از جمله عقد لازم و جایز، عقد رضایی و تشریفاتی، فرق آنها با یکدیگر، نحوه انعقاد و آثار این عقود، مورد مطالعه قرار می گیرد.

یکی دیگر از مباحثی که در شاخه عقود و قراردادها، مورد توجه بوده، پایان یافتن قراردادها می باشد. با این توضیح که وقتی قراردادی منعقد می شود، این عقد، همچون یک موجود زنده، پس از گذشت از مرحله تولد(انعقاد قرارداد) دارای یک طول عمر بوده و ممکن است که طرفین قرارداد یا یکی از آنها، با استفاده از یکی از روش های حقوقی، به عمر این قرارداد خاتمه دهند. فسخ قرارداد، نمونه ای از این روش ها می باشد.

به علاوه، گاهی، قرارداد از همان ابتدا، منعقد نشده و فاقد اثر حقوقی می باشد که به این وضعیت، بطلان قرارداد گفته می شود. در این وضعیت، قرارداد، از همان ابتدا یک موجود مرده بوده و لذا، تولدی را تجربه نکرده و فاقد اثر می باشد.

بنابراین، با توجه به توضیحات بالا، این سوال، مطرح می گردد که تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست؟ برای پاسخ دقیق به این سوال، ابتدا، مفاهیم بطلان قرارداد و فسخ آن را توضیح داده و سپس، به این پرسش جواب خواهیم داد که فرق ابطال با فسخ​ چیست؟

در بطلان قرارداد، از همان ابتدا، به دلیل عدم وجود یکی از شرایط صحت معامله، عقد و قرارداد، به درستی منعقد نشده و از همان آغاز، فاقد هرگونه اثر حقوقی می باشد. با توجه به شرایط صحت عقود، بطلان قرارداد، در موارد زیر اتفاق می افتد:

عدم وجود قصد: در صورتی که هر یک از طرفین قرارداد، به دلایلی مانند مست بودن، در خواب بودن یا شوخی کردن، فاقد قصد انعقاد قرارداد باشند، قراداد مورد نظر، منعقد نشده و از همان ابتدا، باطل خواهد بود.

عدم وجود رضا: فرق رضا با قصد، در این نکته است که چنانچه، یکی از طرفین، رضایی به معامله نداشته و در واقع، برای انعقاد قرارداد، اکراه شده باشد، عقد، غیر نافذ(مانند موجودی بیمار) است. حال، اگر شخص مکره(اکراه شده)، عدم رضایت خود را نسبت به قرارداد غیر نافذ، اعلام نماید، معامله از همان ابتدا، با وضعیت بطلان، مواجه می باشد.

عدم اهلیت: اگر یکی از طرفین قرارداد، فاقد اهلیت لازم برای انعقاد آن قرارداد باشد، معامله باطل خواهد بود. به عنوان مثال، اگر در انعقاد قرارداد اجاره، موجر، سفیه بوده یا اینکه در انعقاد قرارداد نکاح، شوهر، مجنون باشد، عقد، باطل خواهد بود. در حقوق کشور ما، سفاهت، جنون و صغر(بالغ نبودن) مصادیق عدم اهلیت می باشند.

عدم وجود موضوع یا عدم تعیین آن: در صورتی که در یک قرارداد، در لحظه انعقاد عقد، موضوع آن، وجود نداشته یا معین نباشد، حکم معامله به ظاهر منعقد شده، بطلان خواهد بود. به عنوان مثال، اگر در هنگام انعقاد قرارداد بیع و فروش یک اتومبیل، در لحظه انعقاد قرارداد، آن خودرو در آتش سوخته باشد، قرارداد، باطل می باشد. همچنین، در صورتی که فروشنده، یکی از ماشین های خود را به خریدار فروخته، ولی طرفین، مشخص نکنند که کدام خودرو، مد نظر آنها می باشد نیز معامله، باطل خواهد بود.

عدم مشروعیت جهت: منظور از جهت، هدفی است که طرفین، برای رسیدن به آن، معامله را منعقد می نمایند. حال، در صورتی که این هدف، یک هدف نامشروع یا غیر قانونی باشد، معامله، با وضعیت بطلان مواجه خواهد شد. به عنوان نمونه، شخص مسلمانی، 5 کیلو انگور، به مسلمان دیگری می فروشد، با این هدف که خریدار، از این انگورها، شراب درست کند که در این صورت، معامله، به دلیل نامشروع بودن جهت، باطل است.

پس از پاسخ به این سوال که بطلان قراداد چیست، در بخش بعد، مفهوم فسخ معامله را تعریف کرده و سپس، در بخش پایانی، به این پرسش نیز جواب خواهیم داد که فرق و تفاوت ابطال یا بطلان با فسخ قرارداد چیست؟

فسخ قرارداد چیست

همان طور که قانون گذار، تفاوت فسخ و منسخ را پیش بینی کرده، فرق بطلان با فسخ قرارداد را نیز پیش بینی نموده و برای اینکه به این سوال پاسخ دهیم که تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست، علاوه بر مفهوم بطلان معامله، لازم است تا مفهوم دیگری، تحت عنوان فسخ را نیز تعریف کنیم. لذا، در این بخش، به این سوال پاسخ خواهیم داد که فسخ قرارداد چیست؟

پس از انعقاد یک قرارداد یا عقد، چنانچه، یکی از طرفین، با داشتن حق فسخ قرارداد، به صورت یک طرفه و بدون رضایت طرف مقابل، قرارداد را به هم زده و به آن، پایان دهد، به این عمل بر هم زدن یک طرفه معامله، فسخ قرارداد گفته می شود. فسخ قرارداد، در عقود جایز و لازم، دارای احکام و قواعد متفاوتی بوده و بنابراین، ضروری است تا ابتدا، به این پرسش جواب دهیم که عقد لازم و جایز چیست و سپس، نحوه فسخ، در هر یک از این قراردادها را بررسی نماییم.

منظور از عقد لازم، قراردادی است که هیچ یک از طرفین، حق برهم زدن آن را جز در موارد قانونی ندارد. این موارد قانونی، عبارتند از: خیارات و اقاله. بیع، اجاره و صلح ، نمونه هایی از عقد لازم می باشند. بر عکس، در عقد جایز، مانند وکالت، هر یک از طرفین، هر زمان که بخواهد می تواند قرارداد منعقد شده را به صورت یک طرفه به هم بزند و به آن پایان دهد. حال که با مفهوم این دو قرارداد آشنا شدیم، می توانیم به بررسی فسخ، در هر یک از این عقود بپردازیم.

در صورتی که قرارداد منعقد شده، یک عقد جایز باشد، هر یک از طرفین، هر زمان که بخواهد، می تواند قرارداد را به هم بزند و به آن پایان دهد. در نتیجه، فسخ عقد جایز، نیازمند ارائه دلیل قانونی، از سوی فسخ کننده نمی باشد. به عنوان مثال، موکل می تواند هر زمان که بخواهد، وکیل را عزل کند یا وکیل نیز می تواند با استعفا، به عقد وکالت پایان دهد.

اما، در عقود لازم، فسخ قرارداد، نیازمند وجود یک دلیل قانونی بوده که آن دلیل قانونی، در حقوق، خیار نامیده می شود. منظور از خیار، وضعیتی است که در قانون، پیش بینی شده و در این وضعیت، به دلیل مشکلی که برای یکی از طرفین وجود دارد، وی حق داشته تا به صورت یک طرفه، عقد لازم را بر هم زده و به آن، پایان دهد. به عنوان نمونه، در صورتی که فروشنده، خانه را به قیمتی بسیار بیشتر از قیمت واقعی آن در بازار، به خریدار بفروشد، خریدار، پس از اطلاع از قیمت واقعی خانه، حق فسخ قرارداد را با استناد به خیار غبن خواهد داشت.

خیارات در حقوق، دارای انواع مختلفی بوده و به موجب ماده 396 قانون مدنی، شامل این موارد می باشند: « 1 - خیار مجلس 2 - خیار حیوان 3 - خیار شرط 4 - خیار تاخیر ثمن 5 – خیار رویت و تخلف وصف 6 - خیار غبن 7 - خیار عیب 8 - خیار تدلیس 9 – خیار تبعض صفقه »

لازم به ذکر است که امکان اعمال و اجرای هر یک از این خیارات، در صورتی، برای هر یک از طرفین قرارداد وجود داشته که شرط «اسقاط کافه خیارات» در عقد درج نشده باشد. چرا که در صورت وجود این شرط، طرفین، حق فسخ قرارداد را جز در مورد خیار تدلیس، نخواهند داشت.

تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست

حال که با دو مفهوم بطلان معامله و فسخ معامله، به طور کامل آشنا شدیم، می توانیم به مقایسه این دو مفهوم با یکدیگر پرداخته و به این سوال مهم پاسخ دهیم که تفاوت بطلان با فسخ قرارداد چیست؟ با توجه به قانون مدنی و تعریفی که از بطلان و فسخ، ارائه شد، فرق ابطال یا بطلان با فسخ قرارداد، شامل موارد زیر می باشد:

اولین و مهم ترین تفاوت بطلان با فسخ عقد و قرارداد، این است که در بطلان، از همان ابتدا، قراردادی ایجاد نشده و لذا، توافق طرفین، فاقد هرگونه اثر حقوقی می باشد؛ حال آنکه در فسخ، عقد ایجاد شده و برای مدتی نیز دارای اثر می باشد، اما، با فسخ یکی از طرفین و درست از لحظه فسخ، آثار آن خاتمه می یابد. برای روشن شدن این فرق ابطال یا بطلان با فسخ قرارداد، به مثال زیر توجه نمایید:

دو شخص، قرارداد اجاره ای را منعقد می کنند، اما به دلیل اینکه مستاجر، مجنون بوده، این عقد از همان ابتدا باطل است. بنابراین، اگر 6 ماه بعد از انعقاد قرارداد، معلوم شود که مستاجر مجنون بوده، موجر باید تمام اجاره بهای دریافتی را مسترد کند، چرا که قرارداد از همان ابتدا باطل و فاقد اثر بوده است. اما، اگر قرارداد اجاره، بعد از 6 ماه فسخ گردد، اجاره بهایی که در این مدت پرداخت شده، صحیحا پرداخت گردیده و لذا، نیازی نیست که به مستاجر مسترد گردد.

از دیگر موارد تفاوت بطلان با فسخ قرارداد، می توان به این مورد اشاره نمود که در فسخ، بر هم زدن قرارداد، نیازمند اعلام اراده فرد دارای حق فسخ است؛ اما، در بطلان، باطل بودن قرارداد، خود به خود اتفاق افتاده و بنابراین، نیازمند اعلام اراده هیچ یک از طرفین معامله نمی باشد

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد تفاوت بطلان با فسخ در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون تفاوت بطلان با فسخ پاسخ دهند.