انواع بیع

انواع بیع، از جهت نحوه پرداخت ثمن و تحویل مبیع، یعنی از نظر موجل و حال بودن نحوه پرداخت و تحویل هربک از این دو، بیع نقد، نسیه، کالی به کالی و سلف یا سلم بوده و اقسام بیع از جهت نحوه اعلام ثمن از سمت بایع، بیع مواضعه، مرابحه، مساومه و تولیه می باشد. همچنین، بیع شرط، از دیگر انواع بیع است که در آن، برای بایع، در مدت زمان معینی، حق فسخ وجود دارد، بدین ترتیب که با پرداخت ثمن، در زمان مقرر، می تواند، بیع را فسخ و مبیع را مسترد کند.

عقد بیع، یکی از رایج ترین و پر کاربرد ترین عقود معین پیش بینی شده توسط قانون گذار، در قانون مدنی می باشد و آثار حقوقی ای از قرار انتقال مال و ایجاد مالکیت را به وجود می آورد. قانون گذار، در تعریف عقد بیع، مقرر می دارد: "بیع، عبارت است از تملیک عین، به عوض معلوم." بر اساس این تعریف، عقد بیع، عقدی است که در آن، عینی، در برابر یک عوض مشخص و معلوم، به مالکیت دیگری درمی آید که به عین، مبیع و به عوض معلوم، ثمن می گویند.

قانون گذار، این عقد از عقود معین را از جهات مختلف، مانند نحوه پرداخت ثمن و مبیع، همچنین نحوه اعلام ثمن، به انواع و اقسام مختلفی، تقسیم بندی نموده است و با توجه به اینکه قواعد حاکم بر هریک از اقسام بیع، متفاوت است و هر کدام، آثار و تبعات حقوقی منحصر به خود را ایجاد می نمایند، لازم و ضروری است تا از این مساله مطلع بود که انواع بیع چیست و قواعد هریک از اقسام آن، چه می باشد.

از این رو، در مقاله حاضر، قصد داریم بگوییم که انواع بیع چیست و اقسام آن از جهات مختلف، یعنی از جهت نحوه پرداخت ثمن و مبیع، همچنین اعلام مبیع، کدام هستند؛ سپس، در خصوص بیع سلف یا سلم و بیع شرط و قواعد هریک از منظر قانون مدنی، توضیح دهیم. جهت کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص، در ادامه مقاله، با ما همراه باشید.

انواع بیع چیست

قانون گذار، در قانون مدنی، عقود را به دو دسته عقود معین و عقود نامعین، تقسیم بندی می کند. مقصود از عقود معین، عقودی هستند که دارای نام مخصوص به خود بوده و نیاز است تا هنگام انعقاد آن ها، علاوه بر شرایط صحت معامله ها به طور عمومی، شرایط اختصاصی آن ها نیز موجود باشد.

یکی از رایج ترین و پرکاربرد ترین عقود معینی که اغلب افراد، با آن، سروکار دارند، عقد بیع است که به موجب آن، یک عین، اعم از مال منقول یا غیر منقول، در برابر یک عوض معین و معلوم، به دیگری انتقال داده شده و به مالکیت او در می آید. طرفین عقد بیع، فروشنده و خریدار یا در اصطلاح حقوقی، بایع و مشتری هستند و مبیع و ثمن نیز که به ترتیب، همان عین مورد فروش و پول یا مال پرداخت شده در ازای عین خریداری شده هستند، از ارکان اساسی این عقد می باشند. 

با توجه به اینکه قانون گذار، در قانون مدنی، برگرفته از شرع، انواع و اقسام بیع را پیش بینی کرده و آثار و قواعد متفاوتی را برای هریک، در نظر گرفته، در این قسمت از مقاله، قصد داریم، توضیح دهیم که انواع بیع چیست و تعریف هریک، چه می باشد و در بخش های بعدی مقاله، هریک از اقسام را به تفصیل، بر مبنای معیارهای دسته بندی آن ها، توضیح دهیم. اقسام بیع، عبارتند از:

بیع مطلق یا قطعی: عقد بیعی است که در آن، شرطی ذکر نشده باشد، قطعی محسوب می گردد. 

بیع شرط یا بیع خیاری: این بیع، یکی از انواع بیع است که طرفین، هنگام انعقاد آن، مدتی معین را برای فسخ قرارداد، به نفع بایع، شرط می کنند؛ بدین صورت که شرط می شود مثلا، چنانچه بایع، ظرف یک هفته، تمام یا قسمتی از ثمن معامله را به خریدار رد کند، حق فسخ قرارداد و پس گرفتن مبیع را خواهد داشت. نکته مهم در بیع شرط این است که مدت اعمال شرط فسخ و طرفی که این حق را دارد، باید، به طور دقیق، ذکر گردند.

بیع موجل: بیع موجل، عقد بیعی است که در آن، تسلیم مبیع یا ثمن معامله یا تسلیم هردوی آن ها، دارای مدت است و رد و بدل ثمن یا مبیع یا هر دوی آن ها، فی المجلس و حال، صورت نمی گیرد؛ که بسته به اینکه ثمن موجل باشد یا مبیع یا هر دوی آن ها، 3 نوع بیع از قرار بیع سلم یا سلف، بیع کالی به کالی و بیع نسیه شکل می گیرند که برخی از آن ها، از نظر فقه، باطل هستند؛ نظیر بیع کالی به کالی.

بیع حال یا نقد: بیع حال، یکی از انواع بیع است که در آن، هم پرداخت ثمن معامله و هم پرداخت مبیع، فوری و حال است و عجلی برای پرداخت هیچ یک، تعیین نگردیده است.

 بیع کالی به کالی: یکی از اقسام بیع موجل است که در آن، هم تحویل مبیع و هم پرداخت ثمن، دارای اجل و زمان هستند و مبیع و ثمن نیز، هر دو، کلی می باشند و فقط، اوصاف آن ها، معین شده است، اما، مصداق آن ها، در دنیای خارج، تعیین نگردیده؛ به عنوان مثال، گفته نشده این کیف یا این خانه، گفته شده، یک کیف یا یک خانه. در این بیع، شرط می شود، فروشنده، کالایی کلی، نظیر دو کیلو برنج را به مشتری بدهد و برابر قیمت آن، ثمن دریافت کند. این بیع، از منظر فقه، باطل محسوب می گردد. 

قانون مدنی، در خصوص این بیع، ساکت است و نامی از آن نیز، در مواد خود نبرده اما، با توجه به اینکه بر اساس قانون اساسی، در صورت سکوت قانون، باید، احکام را در کتاب، سنت و فقه جست و جو کرد، می توان گفت، از منظر قانونی نیز این بیع، باطل خواهد بود، اما، برخی حقوق دانان، با استناد به صحت قراردادها، در قالب ماده ده قانون مدنی یا با استناد به اصل صحت، این بیع را صحیح می دانند.

بیع سلف یا سلم: بیع سلم یا بیع سلف نیز یکی از اقسام بیع موجل بوده که در آن، ثمن فی المجلس و حال، پرداخت می گردد اما، برای تحویل مبیع، مدتی معین، در نظر گرفته شده است.

بیع نسیه: بیع نسیه، از اقسام بیع موجل است که برخلاف بیع سلف، مبیع، حال است و فورا، در اختیار مشتری قرار می گیرد و پرداخت ثمن، توسط مشتری، موجل می باشد.

بیع معاوضه یا مضایقه: بیع معاوضه، مضایقه یا بیع کالا به کالا، یکی از انواع بیع بوده که در آن، کالایی، با کالای دیگر، در قالب عقد بیع، معاوضه می شود و مبیع و ثمن، هردو، عین هستند. چنانچه قصد طرفین، از تبادل کالا به کالا، معاوضه صرف باشد نه بیع، این عقد، عقد معاوضه محسوب می گردد و از آثار آن، این است که خیارات قانونی عقد بیع، نظیر خیار حیوان، در آن، راه ندارد.

بیع معاطات: یکی از انواع بیع است که در آن، ایجاب و قبول، با عمل داد و ستد و بدون گفتن لفظی، صورت می گیرد و در واقع، اعمال افراد، یعنی، دادن و ستاندن، نشانگر قصد و اراده و ایجاب و قبول آن ها است.

بیع غرری: بیع غرری بیعی است که در آن، یکی از طرفین معامله، نسبت به اوصاف مورد معامله، ذات و ماهیت مورد معامله یا مقدار مورد معامله، جهل داشته و بدین واسطه، در معامله، فریب بخورد، به چنین بیعی، غرری گفته می شود و حکم آن، بطلان است.

بیع صرف: بیع صرف، به بیعی گفته می شود که یک طرف عقد بیع، طلا و طرف دیگر آن، نقره است و قبض، شرط صحت آن، می باشد. به عبارتی، در این بیع، عوض و معوض طلا و نقره هستند و تفاوتی ندارد که کدام یک از عوض و معوض طلا باشد و کدام یک نقره.

بیع کلی: بیع کلی، از انواع بیع است که در آن، وصف مبیع، معین است، مثلا گفته می شود که صد کیلو از برنج هاشمی، اما در عالم خارج، مصداق آن، دقیقا، مشخص نشده و قابل صدق بر مصادیق مختلف است. 

بیع محاباتی: این بیع، بیعی است که در آن، اختلاف قیمت مبیع و ثمن، اختلافی فاحش است و به عبارتی، تعادل در ارزش عوضین، وجود ندارد و طرفین، از این عدم تعادل، آگاه هستند و با علم و اطلاع، اقدام به انعقاد عقد بیع می نمایند و به همین جهت، خیار غبن، در این بیع، راهی ندارد.

بیع تولیه: این بیع، از اقسام بیع است که در آن، فروشنده، قیمت اصلی کالا را به همراه هزینه هایی که برای کالا کرده، به عنوان قیمت نهایی، از مشتری، اخذ می نماید و مشتری را نیز در جریان این امر، یعنی در جریان قیمت تمام شده کالا برای خودش و قیمتی که با احتساب هزینه های انجام داده برای کالا، قصد اخذ آن، از مشتری را دارد، قرار می دهد.

بیع متقابل یا معاملات دوجانبه، که در عرصه بین المللی Buy Back  نیز نامیده می شود، از عقود نامعینی است که با مسامحه، بیع نامیده می شود و در آن، طرفین، متعهد می شوند که یک طرف، تجهیزات و سرمایه را برای پروژه ای فراهم آورد و طرف دیگر، از محل تولید پروژه، به صورت نقدی یا با واگذاری بخشی از محصول تولیدی، بازپرداخت را انجام دهد.

بیع مساومه: بیعی است که در آن، فروشنده، قیمت تمام شده کالا برای خودش را به مشتری، نمی گوید و بایع و فروشنده، با توافق یکدیگر، اقدام به تعیین قیمت و ثمن قابل پرداخت برای مبیع، می نمایند.

بیع مرابحه: به بیعی می گویند که فروشنده یا بایع، قیمتی که شخصا، برای کالا، پرداخت کرده را به مشتری، اعلام می کند اما، آن را گران تر از قیمت اصلی، به مشتری، می فروشد.

بیع مواضعه: این بیع، بر خلاف بیع مرابحه، بیعی است که فروشنده، با اعلام قیمت اصلی کالا به مشتری، آن را به قیمتی کمتر از قیمت اصلی ای که برای خود او، هنگام خرید، تمام شده می فروشد و می توان گفت، در معاملاتی در قالب عقد بیع که فروشنده با تخفیف، اقدام به فروش مال، با قیمتی کمتر از قیمت تمام شده برای خودش به مشتری می کند، این بیع، صورت گرفته است.

انواع بیع از نظر نحوه پرداخت ثمن و مبیع

در قسمت قبل، به طور کلی، توضیح دادیم که انواع بیع چیست، اما، در این قسمت از مقاله، قصد داریم، اقسام بیع که یک عقد لازم است را بر مبنای موجل بودن یا نبودن بیع؛ از جهت نحوه و زمان پرداخت ثمن و مبیع آن، مورد بررسی قرار دهیم. انواع بیع، از جهت موجل بودن یا نبودن، به شرح زیر است و به 4 دسته، تقسیم می شود:

بیع نقد: بیع نقد، یکی از انواع بیع در قانون مدنی است که در آن، هم مبیع و هم ثمن معامله، حال و فوری هستند و تسلیم مبیع، همچنین، پرداخت ثمن، محدود به زمان و اجلی، نشده اند. بدین شرح که به محض انعقاد عقد بیع، مبیع، تحویل و ثمن معامله، پرداخت می گردد.

بیع کالی به کالی: این بیع، یک بیع موجل و زمان دار است که در آن، هم تحویل مبیع و هم تحویل ثمن، مدت دار و موجل هستند و هردوی مبیع و ثمن نیز کلی می باشند و فقه این بیع را باطل می داند.

بیع سلم یا سلف: بیع سلم یا سلف یا معامله سلف، بیعی موجل بوده که در آن، ثمن معامله حال است و فوری به بایع، پرداخت می گردد اما مبیع، موجل است و تحویل آن، مدت دار است. به عبارتی، یک کالای مدت دار، در ازای ثمن نقد، ضمن عقد بیع، به مشتری، فروخته می شود. به بیع سلم، بیع پیش فروش نیز می گویند.

بیع نسیه: بیع نسیه، بیع موجلی است که دقیقا، عکس بیع سلم یا سلف، می باشد و در آن، تحویل کالا، به محض وقوع عقد بیع، صورت گرفته اما، ثمن معامله، توسط مشتری، به صورت موجل و مدت دار، به بایع، پرداخت خواهد شد که این بیع، در معاملات امروزه، بسیار رواج دارد.

انواع بیع از جهت اعلام ثمن

هنگامی که مشتری، قصد انعقاد عقد بیع، با بایع را دارد و قصد دارد، به واسطه این عقد، مالی را از بایع، خریداری نماید، باید، ثمن معامله را به بایع، پرداخت کند. یکی از مبناهای تقسیم بندی و پیش بینی اقسام بیع، برمبنای نحوه و شیوه اعلام و تعیین ثمن، از سمت بایع است که سبب شکل گیری چهار عقد زیر می گردد، بدین شرح که؛

مساومه: چنانچه بایع، با توافق مشتری، اقدام به تعیین ثمن قابل پرداخت برای مبیع نمایند و ایجاب و قبول خود را در عقد بیع، اعلام دارند و بایع یا همان فروشنده، قیمتی که خود برای خرید و تهیه مبیع، پرداخته را به مشتری نگوید، بیع صورت گرفته، بیع مساومه می باشد.

مرابحه: به بیعی گفته می شود که در آن، فروشنده، علی رغم اعلام قیمت پرداختی برای مبیع، به مشتری، آن را با قیمتی گران تر از آنچه خود خریده است، به مشتری می فروشد.

مواضعه: این بیع، دقیقا، نقطه عکس بیع مرابحه بوده و در آن، فروشنده، ضمن اعلام قیمت اصلی و تمام شده مبیع، برای خودش، مبیع را با قیمتی کمتر از قیمت اصلی، به خریدار یا همان مشتری، می فروشد.

تولیه: بیعی است که در آن، فروشنده، پس از اعلام قیمت اصلی کالا به مشتری، هزینه هایی از قرار نقل و انتقال، رنگ کردن و امثال آن را نیز به او، اعلام کرده و بدین ترتیب و بر این اساس، قیمتی بیش از قیمت اصلی تمام شده مبیع برای خود را از خریدار، اخذ می نماید.

بیع سلف چیست

یکی از اقسام بیع، ازجهت نحوه پرداخت ثمن به بایع و تحویل مبیع به مشتری، بیع سلف یا سلم است که در این قسمت از مقاله، قصد داریم، به توضیح آن پرداخته و قواعد مربوط به آن را از منظر قانون مدنی و شرع بگوییم. بر مبنای آنچه در قست های قبلی مقاله، در توضیح انواع بیع از جهت نحوه پرداخت ثمن و تحویل مبیع گفتیم، توضیحات این بیع، به شرح زیر است:

بیع سلم، از دسته بیع های موجل و زمان دار است که در آن، هنگام انعقاد عقد بیع، مشتری، ثمن معامله را به صورت حال، پرداخت می نماید، اما بایع، تحویل مبیع به خریدار را به صورت مدت دار، انجام می دهد و به عباتی، بهای نقد، برای یک کالای مدت دار، توسط مشتری، پرداخت می گردد.

هم فقه و هم قانون مدنی، این بیع را جایز می دانند و از جمله مثال هایی که می توان در خصوص بیع سلف یا سلم زد، این است که شخصی، مبلغ 1 میلیون تومان را برای خرید یک یخچال امرسان، به بایع، بپردازد و بایع، تعهد کند، سه ماه آینده، یخچال را تحویل او نماید. به این بیع، پیش فروش نیز می گویند.

بیع شرط چیست

در قسمت های قبل، توضیح دادیم که انواع بیع چیست و گفتیم که می توان آن را از جهات مختلف تقسیم بندی نمود و یکی از انواع و اقسام بیع، بیع شرط است که به آن، بیع خیاری نیز می گویند. با توجه به رایج بودن این بیع و آثار آن نسبت به مشتری، در این قسمت از مقاله، قصد داریم، توضیح دهیم که بیع شرط چیست.

بیع شرط، به بیعی گفته می شود که در آن، صرفا برای فروشنده، حق فسخ قرارداد که یکی از خیارات در حقوق است، آن هم در صورت بازگرداندن ثمن معامله در مدتی معیین، در نظر گرفته می شود و مدت و بازه زمانی که در آن، حق فسخ دارد نیز به طور دقیق، تعیین می گردد؛ به عنوان مثال، در یکی از شروط ضمن عقد بیع، درج می گردد که بایع می تواند، ظرف یک هفته یا دو هفته از انعقاد قرارداد بیع، با بازگرداندن ثمن معامله، بیع را فسخ نماید و مبیع را پس بگیرد.

در خصوص آثار حاکم بر بیع شرط باید گفت، منافع تا زمان فسخ مبیع و یا تلف آن، متعلق به خریدار است نه بایع و در صورتی که بایع، در مدت مقرر، از حق فسخ خود، استفاده نکند، این حق را از دست داده و دیگر قادر به اعمال آن و باز پس گرفتن مبیع، بدین واسطه، نخواهد بود.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد انواع بیع در  کانال تلگرام حقوق عقود و قراردادها عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون انواع بیع پاسخ دهند.