ابطال معامله فضولی

اگر شخصی، نسبت به مالی معامله ای کرده که نه مالک آن مال بوده و نه نماینده قانونی یا قراردادی مالک در مورد آن مال، به معامله انجام گرفته توسط وی، معامله فضولی گفته می شود. نحوه ابطال معامله فضولی، بدین صورت بوده که مالک باید با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات قضایی، برای ثبت دادخواست ابطال معامله و ارجاع آن به دادگاه حقوقی اقدام نموده و از آثار باطل کردن این معامله نیز می توان به حق مالک، برای استرداد عین مال یا دریافت مثل یا قیمت آن و اجرت المثل، اشاره نمود.

در مبحث عقود و معاملات، همواره انواع مختلفی از عقد، همچون عقد لازم و جایز، عقد رضایی و تشریفاتی و عقد مالی و غیر مالی مطرح گردیده است. یکی از انواع عقود که در این مبحث، مطرح شده و دارای آثار مهمی نیز می باشد، معامله فضولی است.

معامله فضولی، معامله ای می باشد که شخصی که نه مالک مال بوده و نه نماینده قانونی یا قراردادی مالک نسبت به آن مال، معامله ای در مورد مال، منعقد کرده و به موجب آن، مالکیت عین یا منافع مال را به دیگری منتقل می کند. حال اگر مالک، نسبت به این معامله، رضایت نداشته باشد، باید برای ابطال آن اقدام نموده که این ابطال، دارای شرایط و نحوه مخصوص به خود است و بدون رعایت این موارد، امکان ابطال معامله وجود نخواهد داشت.

لذا، در این مقاله، ابتدا به توضیح شرایط و نحوه ابطال معامله فضولی پرداخته و پس از بررسی آثار باطل کردن این معامله، نمونه رای وحدت رویه در مورد ابطال معامله فضولی را ارائه خواهیم کرد.

شرایط ابطال معامله فضولی

در مبحث عقد و قرارداد، یکی از موضوعاتی که همواره مطرح گردیده و گاه، ویژگی کیفری و جرم بودن نیز پیدا می کند، معامله فضولی می باشد. این معامله، تحت شرایط خاصی، قابل ابطال بوده که در این بخش، قصد داریم در مورد این شرایط صحبت کنیم.

اما، پیش از آنکه به توضیح شرایط ابطال معامله فضولی پرداخته و نحوه و آثار ابطال این معامله را بررسی نماییم، لازم است تا کمی در مورد معامله فضولی و وضعیت حقوقی آن صحبت کرده و سپس، به این سوال پاسخ دهیم که شرایط ابطال معامله فضولی چیست؟

در حقوق کشور ما، اگر شخصی بخواهد حق انعقاد عقد یا قرارداد نسبت به یک مال را داشته و قانونا، برای انجام معامله نسبت به آن مال، مجاز باشد، یا باید مالک آن مال بوده یا اینکه نماینده قانونی(ولی، وصی یا قیم) یا قراردادی(وکیل) مالک، نسبت به آن مال باشد.

حال اگر شخصی، نسبت به مالی، معامله ای کرده که نه مالک آن مال بوده و نه نماینده قانونی یا قراردادی مالک در مورد آن مال، از آنجا که این شخص، با انجام معامله نسبت به مال غیر، در واقع، در امور مالی دیگری، دخالت و فضولی کرده؛ به معامله انجام گرفته توسط وی، معامله فضولی و به خود او، فضول گفته می شود.

ماده 247 قانونی مدنی، در مورد معامله فضولی و وضعیت حقوقی آن، مقرر داشته: « معامله به مال غیر، جز بعنوان ولایت یا وصایت یا وکالت، نافذ نیست، ولو اینکه صاحب مال باطنا راضی باشد؛ ولی اگر مالک یا قائم مقام او پس از وقوع معامله، آن را اجازه نمود، در این صورت، معامله، صحیح و نافذ می شود.»

بنابراین، معامله فضولی، از نظر حقوقی، دارای یکی از این سه وضعیت می باشد: 1- غیر نافذ: تا زمانی که مالک مال، در مورد معامله، اظهار نظری نکرده، معامله فضولی، غیر نافذ است. یعنی، با اینکه باطل نیست، فاقد اثر و به عبارت بهتر، آثار آن معلق است. 2- نافذ و صحیح: چنانچه، مالک، رضایت خود را نسبت به معامله فضولی اعلام نماید، معامله غیر نافذ، نافذ و صحیح می گردد. 3- باطل: در صورتی که مالک، معامله فضولی را رد کند، معامله غیر نافذ، باطل می گردد.

حال که با مفهوم معامله فضولی و وضعیت حقوقی آن در حالات مختلف آشنا شدیم، می توانیم به این سوال پاسخ دهیم که شرایط این معامله چه می باشد؟ شرایط ابطال معامله فضولی، مطابق مقررات قانون مدنی، عبارتند از:

معامله ای نسبت به یک مال، انجام گرفته ،اما معامله کننده، نه مالک آن مال بوده و نه نماینده قانونی(ولی، وصی یا قیم) یا قراردادی(وکیل) مالک، نسبت به آن مال.

مالک، پس از اطلاع از وقوع معامله فضولی، معامله را قبول نکرده و در اصطلاح، آن را رد می نماید.

لازم به ذکر است که معامله فضولی، ممکن است به صورت عهدی نیز منعقد گردد. با این توضیح که ضمن آن، شخص فضول، بدون اجازه دیگری، تعهدی را از طرف او، بر عهده گیرد. مانند اینکه، یک شخص فضول، از طرف دیگری متعهد گردد که آن شخص، خانه طرف معامله را رنگ خواهد کرد که این حالت، نسبت به حالتی که فضول، مال دیگری را معامله کرده، به مراتب، کمتر اتفاق می افتد.

پس از صحبت در مورد شرایط ابطال معامله ای که نسبت به مال دیگری انجام گرفته، در بخش های بعد، نحوه ابطال معامله فضولی را توضیح داده و به بررسی آثار این نوع از معاملات در حقوق کشورمان، خواهیم پرداخت.

مراحل و نحوه ابطال معامله فضولی

پس از اینکه یک معامله فضولی، نسبت به مال شخص انجام گرفته و وی از وقوع معامله مطلع می گردد، در صورتی که رضایتی به انجام آن معامله نداشته باشد، باید برای اعلام عدم رضایت خود و به اصطلاح، رد معامله و ابطال آن اقدام نموده که این اقدام، دارای مراحل و نحوه انجام ویژه ای می باشد.

نحوه ابطال معامله فضولی، بدین صورت بوده که ابتدا، مالک باید برای ایجاد حساب کاربری، در سامانه ثنا اقدام نماید که این امر، از طریق مراجعه حضوری به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا از طریق روش اینترنتی و غیر حضوری و ورود به سامانه ثنا، به آدرس sana.adliran.ir امکان پذیر می باشد.

در مرحله بعد از مراحل نحوه ابطال معامله فضولی، مالک باید دادخواست ابطال معامله فضولی را شخصا یا توسط وکیل خود تنظیم نموده و با در دست داشتن مدارک لازم، شامل کپی قرارداد انجام گرفته نسبت به مال خود، استشهادیه و در صورت لزوم استعلام ثبتی، برای ثبت دادخواست، به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه نماید. در این صورت، خوانده دادخواست خواهان، فضول و طرف معامله وی می باشند.

لازم به ذکر است، در صورتی که پس از انجام معامله نسبت به مال غیر و تنظیم مبایعه نامه، طرفین، برای گرفتن سند رسمی نیز اقدام کرده باشند، مالک باید، علاوه بر ابطال معامله فضولی، ابطال سند رسمی تنظیم شده را نیز از دادگاه درخواست کند تا از آثار استفاده از چنین سندی، جلوگیری کند.

در این مرحله، دادخواست مالک، برای دادگاه حقوقی صالح ارسال می گردد. دادگاه صالح در مورد معاملات نسبت به اموال غیر منقول، مانند زمین و خانه، دادگاه محل وقوع ملک و در مورد اموال منقول، مانند اتومبیل، دادگاه محل اقامت خواندگان(معامله کننده گان) یا محل انعقاد قرارداد می باشد.

در آخرین مرحله از مراحل نحوه ابطال معامله فضولی، دادگاه حقوقی، پس از وصول دادخواست، برای تعیین وقت دادرسی و ابلاغ آن به خواهان و خواندگان اقدام کرده و در وقت دادرسی، پس از استماع اظهارات طرفین، در صورتی که ادعای مالک را صحیح تشخیص دهد، رای بر ابطال معامله فضولی و عندالزوم، ابطال سند، صادر می نماید. این رای، که آثار خاصی را در رابطه با حقوق مالک، فضول و طرف معامله، به همراه داشته، ظرف 20 روز، برای ایرانیان داخل کشور و ظرف 2 ماه، برای ایرانیان خارج از کشور، قابل تجدیدنظر خواهی می باشد.

آثار ابطال معامله فضولی

هنگامی که مالک یک مال که نسبت به آن، معامله فضولی انجام گرفته، مطابق مقررات نحوه ابطال معامله فضولی، برای ثبت دادخواست و ابطال این معامله اقدام نموده و رای ابطال معامله انجام گرفته را اخذ نماید، این رای، دارای آثار متعددی در روابط میان فضول با مالک، مالک با طرف معامله و فضول با طرف معامله می باشد. لذا، در ادامه به بررسی آثار ابطال معامله فضولی خواهیم پرداخت.

اولین و مهم ترین اثر در میان آثار ابطال معامله فضولی، این است که با ابطال این معامله، مالک می تواند مال خود را از کسی که مال در تصرف آن بوده، استرداد نموده و پس بگیرد که این فرد، می تواند فضول یا طرف معامله وی باشد.

حال، اگر عین مال متعلق به مالک از بین رفته باشد، مالک، این حق را خواهد داشت که مثل یا قیمت مال خود را از فضول و در صورتی که به مال در دست طرف معاله، تلف شده باشد، از وی مطالبه کند.

همچنین، فضول، نسبت به منافع زمان تصرف خود و زمان تصرف طرف معامله کننده(در صورتی که مال، به تصرف وی داده شده باشد) مسئولیت داشته و طرف معامله، نسبت به منافع زمانی که مال را در تصرف خود داشته است، در مقابل مالک، مسئول است و مالک می تواند برای دریافت اجرت المثل این مدت، به اشخاص مزبور مراجعه نماید.

در رابطه میان فضول و معامله کننده، نیز آثار مهمی حاکم می باشد؛ با این توضیح که در صورتی که طرف معامله، از فضولی بودن قرارداد، اطلاع داشته، صرفا به میزان ثمن یا قیمت معامله که به مالک پرداخت کرده و در صورت جهل نسبت به معامله فضولی، به میزان ثمن و کلیه خساراتی که به مالک داده، حق مراجعه به شخص فضول را خواهد داشت.

همچنین، لازم به ذکر است که در صورت وجود شرایط قانونی و اثبات وجود عناصر سه گانه جرم، به ویژه عنصر معنوی جرم، مالک، علاوه بر دعوای حقوقی ابطال معامله فضولی، حق طرح دعوای کیفری انتقال مال غیر را نیز داشته که با توجه به جرم بودن عمل و مجازات ها و سوء پیشینه کیفری، آثار مهمی را در مورد فضول و طرف معامله، به دنبال خواهد داشت.

نمونه رای وحدت رویه در مورد ابطال معامله فضولی

در بخش های قبل، در مورد نحوه ابطال معامله فضولی صحبت کرده و آثار ابطال این معاملات، در روابط میان فضول با مالک، مالک با طرف معامله و فضول با طرف معامله را بررسی کرده و گفتیم که علاوه بر استرداد مال، مالک می تواند برای دریافت مثل یا قیمت مال خود و اجرت المثل آن، به فضول و طرف معامله مراجعه نماید.

اکنون، در این بخش، قصد داشته تا متن یک نمونه رای وحدت رویه در مورد ابطال معامله فضولی را ارائه کرده و فایل دانلود آن را نیز جهت استفاده خوانندگان محترم، در انتهای همین بخش قرار دهیم.

برای دانلود نمونه رای وحدت رویه در مورد ابطال معامله فضولی، بر روی دکمه دانلود فایل در باکس زیر کلیک نمایید.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد ابطال معامله فضولی در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون ابطال معامله فضولی پاسخ دهند.