ارث فرزند خوانده

در حقوق کشور ما، به تبعیت از شرع اسلام و احکام مقرر در قرآن، مساله ارث فرزند خوانده از سرپرستان خود و برعکس، یعنی، ارث سرپرستان از اموال فرزند خوانده، به رسمیت شناخته نشده و در نتیجه، بحث تعیین میزان سهم الارث آن ها نیز، منتفی می باشد. با این وجود، سرپرستان می توانند، با استفاده از راه کارهایی، مانند وصیت، برای تامین مالی طفل تحت سرپرستی، در زمان بعد از مرگ خود اقدام نمایند.

با هدف حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست یا بد سرپرست، نهادی تحت عنوان سرپرستی، در حقوق کشور ما پذیرفته شده که احکام و مقررات آن، در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، تعیین گردیده و در عرف، تحت عنوان فرزند خواندگی، مطرح می گردد.

یکی از دغدغه هایی که برای قانون و سرپرستان این اطفال وجود داشته، بحث حمایت های مالی بعد از فوت می باشد. از آنجا که مهم ترین شکل حمایت مالی از یک فرد، برای زمان بعد از فوت، ارث بوده، لازم است تا به این مساله پرداخته شود که احکام ارث فرزند خوانده از سرپرستان وی، به چه صورت بوده و در صورتی که این مساله منتفی باشد، از طریق چه راهکارهایی، می توان برای حمایت مالی از فرزند خوانده در زمان بعد از فوت سرپرست، اقدام نمود.

لذا، در این مقاله، ابتدا به این سوال پاسخ داده که آیا فرزند خوانده ارث می ‌برد یا خیر؛ سپس در ادامه، میزان سهم الارث اطفال تحت سرپرستی و ارث فرزند خوانده در قرآن را بررسی کرده و در پایان نیز چگونگی تقسیم اموال و ارث این اطفال را توضیح خواهیم کرد.

آیا فرزند خوانده ارث می ‌برد

یکی از نهادهایی که امروزه، در بیشتر کشورهای جهان پذیرفته شده و امکان فرزند دار شدن بسیاری از خانواده ها را فراهم کرده، نهاد فرزند خواندگی بوده که از طریق آن، زوجین یا بعضا افراد مجرد، می توانند، کودکان فاقد سرپرست یا حتی، دارای سرپرست را به عنوان فرزند خود، قبول نمایند.

در کشور ما نیز به منظور حمایت از کودکان و نوجوانانی که فاقد سرپرست بوده یا اینکه سرپرست آنها، فاقد صلاحیت است، نهادی تحت عنوان سرپرستی، پذیرفته و احکام فرزند خواندگی و شرایط زوجین و داوطلبان سرپرستی، در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب 1392/06/31، تعیین شده است.

یکی از مسائلی که در رابطه با فرزند خواندگی اطفال فاقد سرپرست و بدسرپرست، وجود دارد، بحث ارث و میزان سهم الارث فرزند خوانده از پدر و مادر یا افرادی می باشد که این کودکان را به سرپرستی قبول کرده اند. لذا، در این بخش، قصد داریم تا به این سوال، پاسخ دهیم که آیا فرزند خوانده ارث می ‌برد یا خیر؟ و در بخش بعد، در مورد میزان سهم الارث فرزندانی که به سرپرستی گرفته شده اند، صحبت خواهیم کرد.

برای اینکه به سوال فوق پاسخ دهیم، لازم است تا به قانون مدنی که منبع احکام و قواعد ارث و وصیت در کشور ما می باشد، مراجعه کنیم. ماده 861 این قانون، در تعیین موجبات ارث بردن اشخاص از یکدیگر و بهره مندی از سهم الارث، مقرر داشته:« موجب ارث دو امر است - نسب و سبب»

منظور از نسب، رابطه خونی میان دو شخص است که در آن، یکی از دیگری متولد شده(رابطه میان فرزند و پدر و مادر) یا اینکه هر دو از یک شخص ثالث، متولد شده اند (رابطه میان خواهران و برادران).

سبب نیز هر چند در فقه، دارای چند نوع بوده، در حقوق امروزی کشور ما و در قانون مدنی، صرفا یک نوع آن، مورد پذیرش قرار گرفته که مورد ازدواج و رابطه ارثی میان زن و شوهر می باشد. لازم به ذکر است که غیر از زن و شوهر، بقیه اقوام آنها از عروس یا داماد خود ارث نبرده و عروس یا داماد خانواده نیز از اقوام طرف مقابل ارث نمی برند.

میزان سهم الارث فرزند خوانده

در بخش قبل، به این سوال پاسخ دادیم که آیا فرزند خوانده از سرپرستان خود ارث می‌ برد یا خیر و گفتیم که فرزند خواندگی یا رابطه ناشی از سرپرستی کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، جزء موجبات ارث در حقوق کشور ما نبوده و لذا، ارث فرزند خوانده از والدین خود، منتفی می باشد. 
در نتیجه، با توجه به اینکه مساله ارث فرزند خوانده از پدر و مادری که وی را به سرپرستی قبول کرده اند، منتفی بوده، میزان سهم الارث طفلی که به سرپرستی پذیرفته شده نیز صفر می باشد. با این وجود، راه کارهایی وجود داشته که با استفاده از آن ها، می توان برای انتقال اموال سرپرستان به فرزند خوانده استفاده نمود و هر چند از نظر حقوقی، به این اتقال، ارث گفته نمی شود، اما با تسامح می توان گفت که با استفاده از این راه کارها، می توان برای افزایش میزان سهم الارث فرزند خوانده اقدام نمود. در ادامه، به توضیح این راه کارها می پردازیم.

افرادی که پس از صدور حکم سرپرستی، کودک یا نوجوانی را به سرپرستی قبول کرده اند، به منظور حمایت از فرزند خوانده خود، می توانند برای برقراری ارث فرزند خوانده، از طریق وصیت به نفع او اقدام کرده و تا یک سوم اموال زمان فوت خود را به طفل انتقال دهند. این مبلغ وصیت شده، از ترکه کسر شده و از میزان سهم الارث سایر وراث خواهد کاست.

سرپرستان فرزند خوانده می توانند تا زمانی که در قید حیات هستند، اموالی را به طفل تحت سرپرستی خود انتقال داده و در صورتی که نگرانی بابت استفاده از املاک یا سایر اموال داشته باشند، می توانند این اموال را صلح عمری نمایند. با این توضیح که مالکیت عین مال را به فرزند خوانده خود انتقال داده و مالکیت منفعت مال را برای خود نگه دارند. به این ترتیب، تا زمانی که سرپرست زنده بوده، حق استفاده از آن ملک یا مال را داشته و فرزند خوانده نمی تواند سرپرستان را از این استفاده منع کرده یا آنها را بیرون کند.

مطابق ماده 19 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، چنانچه، سرپرست یا سرپرستان فرزند خوانده، فوت کنند، فرزند خوانده تا تعیین سرپرست جدید، حق استفاده از حقوق وظیفه و مستمری سرپرست خود را خواهد داشت. لازم به ذکر است که هرچند، انتقال حقوق بازنشستگی به فرزند، از نظر علم حقوق، ارث محسوب نمی شود، اما عرفا، در میزان سهم الارث فرزند خوانده و اموالی که بعد از فوت سرپرست به او می رسد، موثر می باشد.

همچنین، به موجب ماده 15 قانون مزبور، به منظور حمایت مالی از فرزند خوانده و تامین هزینه های او پس از فوت سرپرست، « ... سرپرست منحصر یا سرپرستان، موظفند با نظر سازمان، خود را نزد یکی از شرکت های بیمه، به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی، بیمه عمر کنند. » در این صورت، پس از فوت سرپرست، وجه بیمه عمر، با کمی تسامح، به عنوان ارث فرزند خوانده، به طفل پرداخته شده و در میزان سهم الارث او موثر خواهد بود.

ارث فرزند خوانده در قرآن

دلیل این مساله که ارث فرزند خوانده، در حقوق کشور ما به رسمیت شناخته نشده و در نتیجه، میزان سهم الارث طفلی که به سرپرستی پذیرفته شده، صفر می باشد، حکمی است که از فقه اسلامی گرفته شده است؛ چرا که منبع اصلی حقوق در کشور ما، شریعت اسلام می باشد.

ارث فرزند خوانده در قرآن، به عنوان منبع اصلی فقه اسلامی، به طور صریح مطرح نشده، با این وجود، در آیه های 4 و 5 سوره احزاب، خداوند، در بیان حکم فرزند خوانده و رابطه وی و سرپرست او مقرر داشته : « ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه... و ما جعل ادعیاء کم ابناء کم ذلکم قولکم بافوهکم.... ادعوهم لابائهم هو اقسط عند الله فان لم تعلموا ءاباء هم فاخونکم فی الدین و مولیکم ....»

یعنی:« خداوند، برای هیچ کس، دو دل در درونش نیافریده؛ ... و (نیز) فرزند خوانده‌ های شما را فرزند حقیقی شما قرار نداده است؛ این سخن شماست که به دهان خود می‌ گویید (سخنی باطل و بی‌ پایه)؛  آنها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا، عادلانه ‌تر است؛ و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید، آنها برادران دینی و موالی شما هستند...»

بنابراین، از آنجا که مطابق این آیه از قرآن، فرزند خوانده، فرزند حقیقی سرپرست محسوب نشده، مساله ارث فرزند خوانده و تعیین میزان سهم الارث او نیز در اسلام، منتفی می باشد؛ چرا که ارث در قرآن، اختصاص به فرزندی دارد که به ابوین خود ملحق شده و آن فقط در فرض ازدواج صحیح یا ناشی از شبهه می باشد.

تقسیم ارث فرزند خوانده چگونه است

علاوه بر مساله ارث فرزند خوانده از اموال سرپرستان وی و میزان سهم الارث او از این اموال، یکی از مسائل دیگری که در رابطه میان فرزند خوانده با سرپرستان وی مطرح می گردد، بحث ارث بردن سرپرست از اموال فرزند خوانده بوده که لازم است مورد بررسی قرار گیرد. لذا، در این بخش، به این سوال پاسخ خواهیم داد که تقسیم ارث فرزند خوانده چگونه است؟

همانطور که گفته شد، به موجب قانون مدنی که منبع احکام و مقررات ارث در حقوق کشور ما بوده، موجب ارث، دو مورد است: نسب و سبب. نسب، به معنی رابطه خونی و ناشی از تولد بوده، مانند رابطه پدر و مادر با فرزند و سبب نیز به رابطه خویشاوندی ناشی از ازدواج گفته می شود.

بنابراین، با توجه به اینکه رابطه میان فرزند خوانده و پدر و مادر سرپرست وی، نه نسب بوده و نه سبب، در نتیجه، بحث بهره مندی سرپرستان از ارث فرزند خوانده، من جمله، ارث مادر از فرزند به سرپرستی گرفته شده و به تبع، تعیین میزان سهم الارث آنها منتفی می باشد.

البته، در صورتی که فرزند خوانده، دارای اقوام نسبی بوده و یا اینکه خود، اقدام به ازدواج کرده باشد، اقوام نسبی او، بر اساس طبقات و درجات ارث، از وی ارث برده و همچنین، زن یا شوهر او نیز مطابق میزان سهم الارث قانونی خود، از ترکه وی بهره مند خواهند شد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد ارث فرزند خوانده در کانال تلگرام موضوعات حقوقی عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون ارث فرزند خوانده پاسخ دهند.