مال موقوفه

به مالی که توسط واقف، وقف شده و در نتیجه این وقف، از مالکیت مالک آن خارج گردیده و قرار است تا منافع آن، صرف کمک به سایرین و امور خیریه شود، مال موقوفه گفته شده که توسط متولی یا مدیر وقف اداره می شود. مال وقفی، باید از اموال مصرف نشدنی و قابل بقا بوده و جز در موارد استثنایی، مانند خراب شدن مال و اختلاف موقوف علیهم، قابل فروش نمی باشد.

مطابق ماده 55 قانون مدنی: « وقف، عبارت است از اینکه عین مال، حبس و منافع آن، تسبیل شود. » حبس عین مال، در این ماده، بدین معنا بوده که مال از مالکیت واقف خارج شده و غیر قابل نقل و انتقال نیز شود و منظور از تسبیل منافع نیز صرف کردن منافع مال، در امور خیریه و کمک به اشخاص دیگر می باشد.

به مالی که در جریان عقد وقف، از مالکیت مالک، خارج شده و منافع آن، به موقف علیهم انتقال می یابد، مال موقوفه گفته می شود. این مال، باید دارای شرایط خاصی بوده و در نتیجه، تمام اموال را نمی توان وقف نمود. به علاوه، اداره اموال وقفی نیز دارای ترتیب خاصی بوده و فروش آنها نیز جز در موارد استثنایی، مجاز نمی باشد.

لذا، در این مقاله، به این سوالات پاسخ داده که مال موقوفه چیست و چه چیزهایی را می توان وقف کرد؛ سپس، شرایط استفاده، نحوه اداره کردن، موارد جواز فروش و امکان رهن گذاشتن مال وقفی را بررسی خواهیم کرد.

مال موقوفه چیست

از آنجا که مال موقوفه، مفهومی است که در رابطه با عقد وقف مطرح گردیده، لذا، برای اینکه به این سوال پاسخ دهیم که مال موقوفه چیست و شرایط استفاده از اموال وقفی و فروش آن به چه صورت می باشد، لازم است تا ابتدا، به تعریف عقد وقف و توضیح انواع آن بپردازیم و سپس، به این پرسش جواب دهیم که مال موقوفه چیست.

ماده 55 قانون مدنی، در تعریف عقد وقف، مقرر داشته: « وقف، عبارت است از اینکه عین مال، حبس و منافع آن، تسبیل شود. » منظور از حبس عین مال، در این ماده، این است که مال از مالکیت واقف خارج شده و ضمنا، غیر قابل نقل و انتقال نیز شود و مقصود از تسبیل منافع نیز صرف کردن منافع مال، در امور خیریه و کمک به اشخاص دیگر می باشد.

بنابراین، عقد وقف، در یک تعریف ساده، عقدی است که ضمن آن، واقف(وقف کننده) مالی را از مالکیت خود خارج کرده و منافع آن مال را صرف کمک کردن به بقیه اشخاص و انجام امور خیریه می نماید.

اشخاصی که حق استفاده از مال وقف شده را داشته(موقوف علیهم)، بر دو نوع می باشند: گاهی این اشخاص، محدود و محصور بوده، مانند فرزندان واقف و گاه، نامحدود و نامحصور می باشند، مانند دانشجویان. براین اساس، عقد وقف نیز به دو نوع تقسیم می گردد: وقف خاص(وقف با موقوف علیهم محدود) و وقف عام(وقف با موقوف علیهم نامحصور).

همچنین، برای آنکه عقد یا قراداد وقف به نحو صحیحی واقع شده و آثار قانونی خود را بر جای بگذارد، لازم است تا اولا، پس از بیان ایجاب(پیشنهاد) از سوی واقف، این ایجاب، توسط موقوف علیهم(در وقف خاص) یا نهادی که برای آن وقف شده(در وقف عام) قبول شود؛ ثانیا، مال موضوع وقف، توسط موقوف علیهم(در وقف خاص) یا متولی(در وقف عام) قبض و تصرف شود.

پس از پاسخ به این سوال که مال موقوفه چیست، در بخش های بعد، خواهیم گفت که شرایط استفاده از اموال وقفی چیست و به این پرسش نیز جواب می دهیم که آیا فروش مال وقفی، امکان پذیر است یا خیر.

شرایط استفاده از مال موقوفه

در بخش قبل، به این سوال پاسخ دادیم که مال موقوفه چیست و توضیح دادیم که به مالی که توسط واقف و با انجام ایجاب و قبول و قبض آن مال از سوی موقوف علیهم، وقف شده و در نتیجه این وقف، از مالکیت مالک آن خارج گردیده و قرار است تا منافع آن، صرف کمک به سایرین و امور خیریه شود، مال موقوفه یا مال وقفی گفته می شود. در این بخش، قصد داریم تا به این پرسش پاسخ دهیم که شرایط استفاده از اموال وقفی چیست؟

اولین شرط از شرایط استفاده از اموال وقفی، آن است که ایجاب و قبول عقد وقف، به درستی توسط واقف و موقوف علیهم(در وقف خاص) یا نهادی که برای آن وقف شده(در وقف عام) انجام گیرد و موقوف علیهم(در وقف خاص) یا متولی(در وقف عام) مال موقوفه را قبض نمایند.

برای اینکه شرایط استفاده از اموال وقفی، فراهم باشد، لازم است تا مال موقوفه، از اموال مصرف نشدنی بوده، به نحوی که با استفاده مداوم موقوف علیهم از منافع آن، تمام نشده و در اصطلاح حقوقی، قابل بقا باشد.

هدف از وقف نباید یک امر نامشروع و غیر قانونی بوده و همچنین، هدف این عقد نیز نباید فرار واقف از پرداخت دین باشد. چرا که در صورت وقوع معامله به قصد فرار از دین یا نامشروع بودن جهت وقف، عقد وقف، صحیح نبوده و موقوف علیهم، شرایط استفاده از اموال وقفی را نخواهند داشت.

موقوف علیهم، باید در زمان انعقاد عقد وقف، زنده در قید حیات باشند. مطابق ماده 69 قانون مدنی: «وقف بر معدوم، صحیح نیست، مگر به تبع موجود» منظور از معدوم، شخصی است که هنوز موجود نشده که در این صورت، وقف بر وی صحیح نیست مگر به تبعیت از یک شخص موجود، موقوف علیهم قرار داد شود. به عنوان مثال، پدری مالی را برای فرزند متولد شده خود(موجود) وقف کرده و تعیین می کند که بعد از او، برای فرزند وی که هنوز حتی نطفه آن شکل نگرفته(معدوم) باشد.

از دیگر شرایط استفاده از اموال وقفی، آن است که منافع مال موقوفه، مشخص شده و حصه یا سهم هر یک از موقوف علیهم نیز معین گردد که البته، با توجه به نامحدود بودن موقوف علیهم در وقف عام، این شرط، بیشتر در رابطه با وقف خاص معنا دارد. به عنوان مثال، در وقف یک جوی آب بر ورثه، بعد از اینکه تقسیم آب انجام گرفته و سهم هر وارث، وارد نهر اختصاصی وی شد، او حق استفاده از سهم خود از مال وقفی را خواهد داشت.

استفاده از مال موقوفه، توسط موقوف علیهم، طبق ترتیبی است که واقف تعیین کرده یا اختیار تعیین آن را به متولی و مدیر وقف داده است. بنابراین، با تجه به تعیین واقف یا متولی، ممکن است منافع مال وقفی، به تساوی یا به صورت متفاوت، میان موقوف علیهم تقسیم گردد.

چه چیزهایی را می توان وقف کرد

یکی از سوالات مهمی که در رابطه با مال موقوفه و عقد وقف، لازم است تا به آن پاسخ داده شود، این مساله بوده که ویژگی های مال وقفی چیست و به عبارت دیگر، چه چیزهایی را می توان وقف کرد؟ لذا، در ادامه به این سوال پاسخ داده و به بررسی ویژگی های مال موقوفه می پردازیم.

به موجب ماده 58 قانون مدنی، مال موقوفه باید یک مال قابل بقا و مصرف نشدنی باشد. به این ترتیب که با استفاده موقوف علیهم و بهره بردرای آنها از منافع مال، عین و اصل مال، از بین نرود. در نتیجه، اموالی مانند خانه و اتومبیل، قابل وقف بوده و انواع خوراکی، غیر قابل وقف می باشند.

از آنجا که یکی از شرایط استفاده از اموال وقفی، آن است که موقوف علیهم(در وقف خاص) یا متولی(در وقف عام) مال موقوفه را قبض و تصرف نمایند، بر اساس ماده 67 قانون فوق، لازم است تا مال وقفی، قابل قبض و اقباض باشد. لذا، مال وقفی باید عین مال باشد، نه صرفا منافع یک مال و غیر قابل تصرف، همچون یک قطعه جواهر گم شده نیز نباشد.

مطابق ماده 64 قانون مدنی، چنانچه منافع مال، به صورت موقت به دیگری واگذار شده باشد، مانند آن که فرد، مال خود را برای مدت محدودی اجاره داده، می توان آن مال را وقف کرد. همچنین، در صورتی که شخصی در یک مال، حق ارتفاق داشته باشد، امکان وقف کردن آن وجود خواهد داشت.

اداره مال موقوفه

از آنجه که پس از انعقاد عقد وقف، قرار است تا موقوف علیهم، برای مدتی نسبتا طولانی از مال موقوفه استفاده نمایند، لازم است تا شخص یا اشخاصی، این مال را به طور مرتب اداره کرده و با انجام امور مربوط به آن، از خرابی مال و کاهش ارزش مال وقفی جلوگیری نماید. با توجه به اهمیت این مساله، در ادامه، به توضیح نحوه اداره مال موقوفه می پردازیم.

به طور کلی، اداره مال موقوفه که تولیت نیز نامیده شده، طبق ترتیبی است که واقف در عقد وقف، مشخص می نماید. واقف، مجاز است تا حق اداره مال موقوفه را برای خود قرار داده یا یک یا چند شخص دیگر را به عنوان مدیر یا متولی وقف، تعیین کند.

اگر واقف، دو یا چند نفر را به عنوان مدیر یا متولی وقف تعیین کرده و یکی از آنها بمیرد، اگر مدیران، حق اقدام مستقل داشته باشند، مدیرانی که در قید حیات هستند، به اداره کردن مال وقفی ادامه می دهند؛ اما در حالتی که اداره وقف، نیازمند تصمیم جمعی متولیان آن می باشد، لازم است تا دادگاه، به جای متولی فوت شده، شخصی را تعیین نماید.

در وقف عام، در صورتی که واقف، مدیر و متولی وقف را تعیین نکرده باشد، لازم است تا تولیت وقف، توسط سازمان حج و اوقاف انجام گرفته و امور مربوط به وقف، توسط این سازمان اداره شود.

موارد جواز فروش مال موقوفه

در تعریف وقف، گفتیم که در این عقد، مال از مالکیت واقف خارج شده و لذا، از لحظه انعقاد این عقد، دیگر مالک، امکان تصرف در مال موقوفه را ندارد. از سوی دیگر، موقوف علیهم نیز صرفا حق داشته تا از منافع اموال وقفی استفاده کرده و حق تصرف در عین یا اصل مال را ندارند.

لذا، ممکن است این سوال، مطرح گردد که آیا اصولا امکان فروش مال موقوفه وجود دارد یا فروش و انتقال آن، ممنوع می باشد و در صورت امکان انتقال این مال، موارد جواز فروش مال وقفی چیست؟

به طور کلی، با توجه به اینکه در اثر عقد وقف، مال موقوفه از مالکیت مالک آن خارج شده و در اصطلاح، حبس می گردد و همچنین، با در نظر گرفتن این نکته که موقوف علیهم نیز صرفا امکان استفاده از منافع مال را داشته، اصولا بیع یا فروش مال وقفی، جایز نمی باشد؛ البته جز در دو مورد استثنایی که در مواد 89 و 349 قانون مدنی، مشخص گردیده که در ادامه به توضیح این موارد می پردازیم.

اولین مورد از موارد مجاز فروش مال وقفی، آن است که مال موقوفه، خراب شده یا نزدیک به خرابی شود، به طوری که امکان استفاده از آن وجود نداشته باشد. در این صورت، می توان مطابق تشریفات قانونی، برای فروش آن اقدام نمود.

همچنین، در حالتی که میان موقوف علیهم، اختلافات عمیقی ایجاد شده که ترس از قتل و ریخته شدن خون آنها وجود دارد یا ممکن است در اثر این اختلاف، مال موقوفه خراب شود نیز امکان فروش مال وقفی وجود خواهد داشت.

رهن مال موقوفه

رهن، عقدی است که به موجب آن، راهن(رهن دهنده) مالی را به عنوان وثیقه، به مرتهن(رهن گیرنده) می دهد تا چنانچه راهن، دین خود را در مدت مشخص شده نپردازد، مرتهن با فروش مال مورد رهن(عین مرهونه) طلب خود را دریافت نماید. با توجه به این توضیحات، ممکن است این سوال مطرح گردد که آیا رهن مال موقوفه نیز امکان پذیر می باشد یا خیر؟ در پاسخ به این سوال، باید گفت که رهن مال موقوفه، به دو دلیل، امکان پذیر نبوده و چنانچه، اموال وقفی، به رهن گذاشته شوند، با توجه به دلایل زیر، قرارداد رهن، باطل و فاقد اثر قانونی خواهد بود.

به موجب ماده 773 قانون مدنی: «هر مالی که قابل نقل و انتقال قانونی نیست، نمی تواند مورد رهن واقع شود» و همانطور که در بخش قبل گفتیم، فروش اموال وقفی و نقل و انتقال آن اموال، جز در موارد استثنایی، مجاز نمی باشد.

همچنین، هدف اصلی عقد رهن، این مساله است که اگر راهن، در مدت تعیین شده، بدهی خود را نپردازد، مرتهن بتواند با فروش مال، طلب خود را وصول نماید. از آنجا که فروش مال وقفی، جز در موارد استثنایی، مجاز می باشد، لذا، برای مرتهن نیز فروش آن، امکان پذیر نبوده و در نتیجه، به این دلیل نیز رهن مال موقوفه، باطل می باشد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد مال موقوفه در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مال موقوفه پاسخ دهند.