ضابط قضایی

ضابط قضایی، افرادی هستند که وظایف اجرایی دادگستری و قوه قضاییه را انجام می دهند. این ضابطین که به دو دسته خاص و عام تقسیم می شوند، ملزم به انجاموظایفی از جمله رسیدگی به جرائم مشهود و تهیه گزارش و تحویل آن به مقام قضایی، می باشند. استخدام در نهادهای مربوطه و دریافت کارت ضابط نیز از شرایط اشتغال به شغل ضابط قضایی می باشد.

در نظام قضایی، افرادی وجود دارند که وظیفه اعمال قوانین و دستورات مربوط به، دستگیری متهم یا در مواقعی مجازات مجرمین را بر عهده دارند. این افراد، که ضابط قضایی نامیده شده، توسط مقامات قضایی برای انجام وظایف خود، تحت تعلیم و آموزش قرار می گیرند. پس از اتمام آموزش و در حین انجام وظیفه نیز، تحت نظارت مقامات مربوطه قراردارند تا مرتکب خطا و اشتباه نشوند. ضابطین قضایی، وظایف مهمی را بر عهده دارند و به نوعی بازوان اجرایی دادگستری می باشند.

به دلیل اهمیت وظایف و ارتباط مستقیم اقدامات ضابطین قضایی با حقوق شهروندی، قانون گذار تاکید زیادی بر آموزش صحیح و مستمر آن ها داشته و برای آن ها محدودیت هایی در نظر گرفته است. با توجه به نقش پررنگی که این ضابطین در مراجع قضایی و رسیدگی به امور شهروندان دارند، لازم است تا حدودی با وظایف و محدودیت های آن ها آشنا شده، تا در مواقع لزوم بتوان، از تضییع حق خود و دیگران جلوگیری کرد.

لذا، در این مقاله، ابتدا به پاسخ سوال ضابط قضای کیست و انواع آن می پردازیم، سپس وظایف، اختیارات و محدودیت های این افراد را بررسی می کنیم و در ادامه، ضابطین خاص، از جمله ضابط قضایی بسیج ، سپاه و وزارت اطلاعات را معرفی می نماییم. در انتها نیز نحوه استخدام به عنوان ضابط قضایی در دادگستری را شرح داده و مفهوم گزارش ضابطین قضایی را توضیح خواهیم داد.

ضابط قضایی کیست

برای پاسخ به سوال ضابط قضایی کیست، ابتدا باید به تبیین معنا و مفهوم ضابط بپردازیم. ضابط در لغت به معنای فراهم کننده و نگه دارنده می باشد، در زبان حقوقی نیز، ضابط به شخصی گفته می شود که وظیفه ضبط و تحت نظر قراردادن متهم و اجرای قوانین و دستورات مقام قضایی را بر عهده دارد.

قانون گذار، در فصل دوم قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1394، در خصوص ضابطین قضایی و وظایف و محدودیت های آنان، موادی را مطرح کرده است. در متن ماده 28 در پاسخ به سوال ضابط قضایی کیست، آمده است که: «ضابطان دادگستری، مامورانی هستند كه تحت نظارت و تعليمات دادستان، در كشف جرم، حفظ آثار و علايم و جمع‌ آوری ادله وقوع جرم، شناسايی، يافتن و جلوگيری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقيقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصميمات قضايی، به موجب قانون اقدام می كنند.»

با توجه به این ماده، می توان به اهمیت مقام ضابط قضایی در اجرای قوانین و دستورات مقامات قضایی پی برد. همچنین، در این ماده اشاره شده است که ضابطین قضایی، ملزم به گزراندن تعلیمات، تحت نظر دادستان هستند تا بتوانند وظایف خود را به نحو احسن ایفا کنند و در طی خدمت نیز تحت نظارت مستمر مقامات دادگستری قراردارند و در صورت نیاز، مجددا تحت تعلیم و آموزش قرار می گیرند.

انواع ضابط قضایی

پس از آنکه متوجه شدیم، ضابط قضایی کیست، نوبت به آن می رسد که انواع ضابط قضایی را مشخص کنیم. مطابق ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطین قضایی به دو دسته تقسیم شده اند که عبارتند از: ضابطین قضایی عام و ضابطین قضایی خاص.

ضابط قضایی عام کیست؟ این نوع ضابطین، دارای صلاحیت عام می باشند؛ به این معنا که اصل بر صلاحیت داشتن ضابط قضایی عام است و این ضابط، تنها در مواردی که قانون به طور صریح وی را منع کرده است، اختیار ندارد و در باقی موارد، می تواند دخالت کند. ضابطین عام، شامل فرماندهان، افسران و درجه ‌داران نيروی انتظامی جمهوری اسلامی ايران كه آموزش های مربوطه را ديده باشند، می شود.

ضابط قضایی خاص کیست؟ در مقابل ضابط عام، ضابط خاص وجود دارد؛ به این معنا که اصل بر عدم صلاحیت ضابط قضایی خاص می باشد و اختیارات او تنها به مواردی که در قانون تصرح شده است، محدودیت دارد و در باقی موارد، حق دخالت ندارد.

ضابطین خاص، شامل مقامات و ماموران است كه به موجب قوانين خاص، در حدود وظايف محول شده، ضابط قضایی محسوب می شوند؛ مانند روسا، معاونان و ماموران زندان، نسبت به امور مربوط به زندانيان، ماموران وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه و ماموران‏ نيروی‏ مقاومت‏ بسيج‏ سپاه‏ پاسداران‏ انقلاب ‏اسلامی.

وظایف ضابط قضایی

ضابطین قضایی، بنا بر عام یا خاص بودن و مقامی که دارا می باشند، می توانند وظایف متفاوتی, از جمله دستگیری متهم برای جلوگیری از ارتکاب مجدد جرم یا فرار متهم داشته باشند؛ قانون گذار در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1394 به وظایف ضابطین به طور کلی اشاره کرده است که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.

مطابق ماده 35 قانون مذکور، ضابطین، ملزم به انجام وظایف خود، اعم از ارائه گزارش یا اجرای دستورات مقام قضایی، در اسرع وقت می باشند و در صورتی که بنا به شرایط موجود نتوانند انجام وظیفه نمایند، موظف هستند تا پایان مدت تعیین شده، گزارش کار را همراه با ذکرعلت، به اطلاع مقام قضایی برسانند.

طبق ماده 37، ضابطین قضایی، موظف به دریافت گزارش های کتبی و شفاهی، بدون محدودیت زمانی هستند؛ گزارش های شفاهی نیز باید در صورت مجلس قید شود و به امضای شاکی برسد. بعد از ثبت گزارش، ضابط قضایی موظف است، بدون فوت وقت، آن را به دادستان ارجاع دهد.

مطابق ماده 38، ضابطین قضایی وظیفه دارند، شاکی را از حقوقی که دارد مطلع سازند، به این معنا که به شاکی تفهیم کنند می تواند از حقوقی مانند درخواست جبران خسارت و بهره ‌مندی از خدمات مشاوره‌ و ساير کمک های حقوقی بهره مند شود.

طبق ماده 39، ضابطین قضایی باید اظهارات شاکی در خصوص ضرر و زیان وارد شده را حتما در گزارش خود ذکر کنند و آن را به اطلاع مقام قضایی مربوطه برسانند، تا رسیدگی های لازم در خصوص آن انجام گیرد.

در ماده 43، آمده است، در صورتی که شواهد موجود، باعث ایجاد شک در وقوع یا عدم وقوع جرم شود، ضابطین وظیفه دارند، تحقیقات اولیه را در راستای مشخص شدن واقعیت انجام دهند و نتیجه آن را طی گزارشی به دادستان تحویل دهند، تا در صورت صلاحدید دادستان، تحقیقات تکمیلی در خصوص موضوع انجام گیرد.

در ماده 44، به وظیفه ضابط قضایی، در خصوص رسیدگی به جرائم مشهود اشاره شده است؛ مطابق این ماده اگر ضابط قضایی به وقوع جرم مشهودی علم پیدا کند، باید سریعا و بدون فوت وقت، تمامی اقدامات لازم از جمله دستگیری متهم و ضبط وسائل جرم را انجام دهد.

در خصوص مواجهه ضابط قضایی با جرام غیر مشهود نیز، با توجه به ماده 44، ضابط باید سریعا به مقام قضایی مراجعه کند و با ارائه گزارش از وضع پیش آمده، از مقام قضایی کسب تکلیف نماید، تا وی در صورت لزوم، حکم به پیگیری و انجام بررسی های لازم را صادر کند. جرائم مشهود و غیر مشهود در ماده 45 همین قانون مشخص شده اند.

در ماده 47 حکم شده، ضابط قضایی وظیفه دارد نتیجه اقدامات خود را به اطلاع مقام قضایی برساند و در صورت نیاز برای تکمیل تحقیقات یا اقدامات انجام شده، از دادستان کسب تکلیف کند.

مطابق مواد 52 و 53، ضابط قضایی وظیفه دارد، گزارشی از اعترافات متهم، زمان و مکان دستگیری او را به مقام قضایی تحویل دهد. همچنین، هنگام دستگیری باید حقوق متهم را به وی، تفهیم و به صورت مکتوب، از او رسید دریافت نمایند.

از مواد ذکر شده می توان نتیجه گیری کرد، وظایف ضابطین قضایی، می تواند در برگیرنده هر اقدامی باشد که در قانون، تحت عنوان وظایف ضابط قضایی، توسط قانون گذار، به آن حکم شده است؛ و همچنین تمام مواردی که مقام قضایی مافوق ضابط، انجام آن ها را به او دستور دهد.

محدودیت های ضابط قضایی

قانون گذار، علاوه بر تعیین وظیفه برای ضابط قضایی و در نظر گرفتن اختیارات برای او، در مواردی نیز بنا به صلاحدید، محدودیت هایی را برای ضابطین پیش بینی کرده است. علت این محدودیت ها را می توان حساسیت زیاد این جایگاه دانست. ضابطین قضایی، به سبب ارتباط مستقیم با مردم، در صورت سرپیچی از قوانین و عمل نکردن به دستورات، ممکن است حقوق شهروندی افراد را تضییع کنند. در ادامه به بررسی این محدودیت ها می پردازیم.

مطابق ماده 40 قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطین، اجازه افشای اطلاعاتی که مربوط به مسائل شخصی بزه دیده، شهود، مطلعان و سایر اشخاص می شود، مانند هویت و محل اقامت آن ها، را ندارند. مگر در مواردی که قانون تصرح کرده است.

ماده 41 قانون مذکور، به یکی از محدودیت های ضابطین اشاره می کند که، ضابطین قضایی صلاحیت اخذ تامین از متهم را ندارند؛ و در صورتی که نیاز به اخذ تامین باشد، باید با ارجاع دلایل خود به مقام قضایی، خواستار صدور دستور اخذ تامین توسط مقام قضایی شوند.

مطابق ماده 42 بازجویی از زنان و کودکان نا بالغ نباید توسط ضابطین مرد انجام گیرد؛ در این ماده، قانون گذار حکم کرده است، بازجویی از زنان و افراد نا بالغ باید توسط ضابط قضایی زن، که آموزش های لازم را دیده است، انجام شود.

در ماده 46، آمده است، ضابط قضایی اجازه ندارد، متهم را بیشتر از یک شبانه روز یا به عبارتی 24 ساعت، تحت تعقیب کیفری قرار دهد و تنها در صورت تشخیص و دستور دادستان، می تواند این مدت را افزایش دهد.

همان طور که گفته شد قانون گذار برای نظارت بیشتر بر ضابطین قضایی، وظایف و محدودیت هایی برای آنان تعیین کرده است. ضابط در صورت سرپیچی از این وظایف و محدودیت ها به موجب قانون، مورد مواخذه قرار گرفته و در موارد لازم، مجازات می شود.

ضابط قضایی بسیج

در پاسخ به سوال ضابط قضایی بسیج کیست، می توان گفت، همان طور که اشاره شد، ضابطین قضایی به دو بخش عام و خاص تقسیم می شوند. قانون گذار در ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری، با معرفی ضابط قضایی خاص، ضابط قضایی بسیج را زیر مجموعه این دسته قرارداده است. همچنین، مجلس شورای اسلامی در دی ماه 1371 با تصویب قانون حمایت قضایی از بسیج که شامل 7 ماده می باشد، اختیاراتی را برای بسیجیان پیش بینی کرده است.

ماده 1 قانون مذکور به بسیجیان این اختیار را می دهد تا در صورت برخورد و مشاهده جرائم مشهود، مانند ضابطین قضایی عمل کنند؛ بر اساس این ماده، ضابط قضایی بسیج، موظف است در مواجهه با جرائم مشهود، اقدامات لازم را انجام دهد.

ماده 2، مقرر می دارد، هرگونه توهین یا ضرب و شتم ضابط قضایی بسیج، در حکم توهین و مقابله با ضابط قضایی بوده و مجازات آن در خصوص فرد مرتکب، جاری می شود.

مطابق ماده 3 این قانون، اگر ضابطین قضایی بسیج، در حین انجام وظیفه یا ماموریت، کشته شوند در حکم شهید محسوب می شوند.

با توجه این مواد و دیگر مواد مندرج در قانون حمایت قضایی از بسیج، متوجه جایگاه ویژه ای که قانون گذار، برای نیروهای بسیج قائل شده است، می شویم. قانون گذار با تصویب این قانون، بیان کرده، نیروهای بسیج در حکم ضابطین قضایی خاص هستند که این مساله، در قانون آیین دادرسی کیفری جدید نیز تایید شده است.

ضابط قضایی سپاه

در پاسخ به سوال ضابط قضایی سپاه کیست، باید گفت، با توجه به تعریف و تقسیم بندی ارائه شده، از ضابط قضایی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1394 و تقسیم بندی ضابط قضایی، به ضابط قضایی عام و خاص توسط قانون گذار، شاهد این هستیم که ماموران سازمان هایی نظیرسپاه نیز به عنوان ضابط، مورد توجه قانون گذار قرار گرفته اند.

قانون گذار در بند ب ماده 29 قانون مذکور، بیان می کند: «ضابطان خاص، شامل مقامات و مامورانی كه به موجب قوانين خاص در حدود وظايف محول شده، ضابط دادگستری محسوب می شوند؛ از قبيل روسا، معاونان و ماموران زندان نسبت به امور مربوط به زندانيان، ماموران وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه و ماموران‏ نيروی مقاومت‏ بسيج‏ سپاه‏ پاسداران‏ انقلاب ‏اسلامی» می باشند.

مطابق این ماده، ماموران سازمان اطلاعات نیز علاوه و بر اعضای دیگر سازمان های یاد شده در این بند، در حکم ضابط قضایی خاص هستند و ملزم به رعایت وظایف و محدودیت های این ضابطین می باشند. همچنین، امکان بهره مندی از اختیاراتی که قانون مذکور، در راستای انجام وظیفه برای ضابطین قضایی در نظر گرفته است، برای آنان نیز مهیا می باشد.

ضابط قضایی وزارت اطلاعات

در پاسخ به این سوال که ضابط قضایی وزارت اطلاعات کیست، می توان گفت، از ابتدای تاسیس وزارت اطلاعات، این سوال برای حقوق دانان و مردم مطرح شد، که آیا مقامات وزارت اطلاعات در حکم ضابط قضایی هستند یا خیر؛ در مطالب قبلی، تعریفی از ضابط قضایی ارائه دادیم و انواع آن را مشخص کردیم. در ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1394 ذیل عنوان ضابط قضایی خاص به ماموران وزارت اطلاعات نیز اشاره شده است.

در پاسخ به سوال مطرح شده، باید گفت، هرچند در قانون تاسیس وزارت اطلاعات، به ضابط بودن وزارت اطلاعات اشاره‌ ای نشده است، اما با توجه به رویه موجود می توان به این نتیجه رسید که اراده قانون گذار بر ضابط دانستن وزارت اطلاعات بوده است. که در نهایت این موضوع را در بند ب ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت اعلام نموده و ماموران وزارت اطلاعات را، در حکم ضابط قضایی خاص دانسته است.

چگونه ضابط قضایی شویم

همان طور که پیش از این و در تعریف ضابط قضایی کیست، گفته شد، عنوان ضابط قضایی، به افرادی اطلاق می شود که در قانون، از سمت و جایگاه آن ها تحت عنوان ضابط قضایی یاد شده است. بنابراین، هر یک از عناوین یاد شده در ماده 29 قانون آیین دادرسی کیفری که ذیل ضابطین عام یا خاص آمده است، ضابط دادگستری محسوب می شود.

در پاسخ به سوال، چگونه ضابط قضایی شویم، باید گفت، استخدام به عنوان هریک از عناوین نام برده شده، در ماده 29 که قانون گذار آن ها را ضابط قضایی خوانده است، می تواند فرد متقاضی را در جایگاه تبدیل شدن به ضابط قضایی قرار دهد؛ اما احراز عنوان ضابط قضایی، خود نیازمند طی کردن مراحلی نیز است.

مطابق آیین نامه اجرایی احراز عنوان ضابط دادگستری مصوب 1398، ضابط دادگستری باید علاوه بر داشتن یکی از عناوین مذکور در ماده 29، دارای کارت ضابط قضایی نیز باشند. همچنین، افرادی که تمایل دارند به عنوان ضابط قضایی فعالیت داشته باشند، نیازمند گذراندن دوره و تعلیمات مخصوص هستند تا با وظایف و محدودیت های مخصوص به این جایگاه آشنا شوند. این دوره آموزشی، می بایست تحت نظر دادستان طی شود.

گزارش ضابطین قضایی چیست

در پاسخ به سوال گزارش ظابطین قضایی چیست، باید به مطالبی که پیش از این مطرح شد، رجوع کنیم. در بخش های قبل توضیح دادیم که ضابطین قضایی چه کسانی هستند، چه خصوصیاتی دارند و دارای چه وظایف و محدودیت هایی می باشند. حال با توجه به توضیحات ذکر شده، به این سوال پاسخ می دهیم.

در بخش وظایف ضابط قضایی، با بررسی قانون آیین دادرسی کیفری، وظایف این افراد را بیان کردیم که یکی از این وظایف، تهیه گزارش توسط ضابطین بود. ضابطین قضایی، موظف هستند از تمام اقدامات انجام شده در راستای رسیدگی به جرم مشهود، گزارشی کامل و مستند برای مقام قضایی، تهیه و تنظیم کنند.

علاوه بر جرائم مشهود، در مواردی که ضابط قضایی، علم به وقوع جرائم نامشهود داشته باشد نیز موظف است در اسرع وقت، گزارش آن را به دادستانی تقدیم کند، تا در صورت تشخیص دادستان، اقدامات لازم برای کشف جرم و انجام تحقیقات در خصوص آن انجام شود.

همچنین، در شرایطی که به دلایل گوناگون، ضابط قضایی، موفق به انجام وظیفه قانونی خود، یا اجرای دستور صادر شده از سوی مقام قضایی نمی شود، موظف است گزارشی از شرایط به وجود آمده و ذکر علت عدم انجام وظیفه خود، تهیه و تا پایان زمان تعیین شده از سمت مقام قضایی، به وی تحویل دهد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد ضابط قضایی در کانال تلگرام آیین دادرسی و ادله اثبات دعوا عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون ضابط قضایی پاسخ دهند.