اقاله چیست

معنی اقاله، عبارت است از برهم زدن قراردادها و عقود لازم، با رضایت دو طرف معامله که برهم خوردن قرارداد و از بین رفتن اثر آن، نسبت به آینده، از جمله آثار اقاله می باشند. اهلیت داشتن طرفین قرارداد و اعلام اراده خود، مبنی بر فسخ، از جمله شرایط اقاله، هستند. در عقودی مانند عقد وقف، نکاح و ضمان، اقاله، راه ندارد.

انعقاد قراردادها و عقود، از جمله راه هایی بوده که افراد، با استفاده از آن ها و با میل و توافق شخصی خود، نسبت به انجام امری یا خرید و فروش چیزی، متعهد می شوند. با توجه به اینکه نفس عقود، الزام آور است، طرفین قرارداد، باید به عقد واقع شده، پایبند باشند و نمی توانند، هر زمان که بخواهند، نسبت به برهم زدن آن، اقدام کنند؛ مگر در مواردی که قانون گذار، پیش بینی کرده یا به موجب قرارداد، این حق، به آن ها، داده شده باشد.

از جمله راه هایی که قانون گذار، برای برهم زدن معاملات و عقود لازم، در نظر گرفته، اقاله می باشد. اقاله یک قرارداد، دارای آثار و شرایط مخصوص به خود بوده و اینگونه نیست که طرفین عقد، هر زمان که بخواهند، قادر به اعمال آن باشند. با توجه به اینکه اعمال اقاله، در خصوص تمام عقود، جایز نیست، لازم است تا قواعد آن را، از منظر قانون مدنی، مورد بررسی قرار داد.

از این رو، در این مقاله، ابتدا قصد داریم بگوییم که معنی اقاله چیست و شرایط اعمال آن، در عقود و قراردادها چگونه خواهد بود؛ سپس، آثار این امر را بررسی کرده و به این پرسش پاسخ دهیم که کدام قراردادها را نمی توان اقاله کرد. جهت کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص، با ما همراه باشید.

معنی اقاله چیست

برای اینکه بتوانیم توضیح دهیم، معنی اقاله چیست و چه آثاری دارد؟ ابتدا باید، به بررسی مفهوم عقد، از منظر قانون مدنی بپردازیم و بگوییم که موارد انحلال قرارداد و عقود لازم چه هستند، سپس، به این پرسش که معنی اقاله چیست و چه شرایط و آثاری دارد، پاسخ دهیم. برای تعریف عقد، باید به ماده 183 قانون مدنی مراجعه کرد. این ماده، در تعریف عقد، مقرر می دارد: 

"عقد، عبارت است از اینکه یک یا چند نفر، در مقابل یک یا چند نفر دیگر، تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آن ها باشد." بر اساس این ماده، در انعقاد عقود، توافق طرفین، در تعهد به یک امر، رکنی مهم و اساسی بوده و شرط صحت قراردادها، می باشد. عقود، به دو دسته جایز و لازم، قابل تقسیم بوده؛ عقود لازم، عقودی هستند که جز در صورت موارد قانونی، قابل برهم زدن نمی باشند و عقود جایز، عقودی هستند که با فوت، جنون، سفه طرفین منفسخ شده و همچنین، طرفین، هر زمان که بخواهند، می توانند، نسبت به فسخ آن، اقدام کنند.

با توجه به اینکه طرفین، با رضایت خود، اقدام به انعقاد قرارداد می نمایند و از آن جا که عقود، الزام آور و محترم هستند، اینگونه نیست که طرفین قرارداد بتوانند، هر زمان که تمایل دارند، نسبت به برهم زدن عقد لازم واقع شده، اقدام کنند؛ مگر اینکه عقد، جایز باشد. در همین راستا، قانون گذار، برای برهم زدن عقود لازم، شرایط خاصی را در نظر گرفته که بدون وجود این شرایط و موارد، برهم زدن قرار داد منعقد شده، امکان پذیر نخواهد بود.

همانگونه که گفتیم، قانون گذار، در قانون مدنی، موارد انحلال قراردادها را پیش بینی کرده است. بنابراین، چنانچه، پس از وقوع عقد لازم، یکی از طرفین قرارداد، به هر علتی، تمایل به برهم زدن قرارداد داشته باشد، صرفا، در صورت داشتن شرایط و موارد انحلال، قادر به انجام این امر، خواهد بود. موارد انحلال قراردادهای لازم، عبارتند از:

اقاله یا تفاسخ: اقاله یا تفاسخ، یکی از راه های برهم زدن عقود و قراردادهای لازم بوده و به معنای رضایت دو طرف، برای برهم زدن عقد واقع شده می باشد. در اقاله، هر دو طرف قرارداد، با رضایت، اراده خود را بر برهم زدن، اعلام کرده و چنانچه، ثمن و مبیعی نیز رد و بدل شده باشد، بازگردانده خواهد شد.

فسخ: از دیگر راه های برهم زدن قرارداد، فسخ بوده و بر خلاف اقاله، نیاز به تراضی و رضایت دو طرف، جهت انجام آن، نمی باشد. در فسخ، یکی از طرفین قرارداد، به واسطه حقی که به موجب شرط ضمن عقد یا داشتن یکی از خیارات قانونی، نظیر خیار غبن فاحش، خیار تاخیر ثمن، خیار تبعض صفقه و خیار حیوان دارد، اقدام به برهم زدن یکجانبه معامله می کند. خیار، به معنای اختیاری بوده که قانون گذار، برای برهم زدن معامله، پیش بینی کرده و در صورتی قابل اعمال است که شرایط اعمال آن، وجود داشته باشد.

انفساخ: از دیگر راه های برهم زدن عقود و قراردادهای منعقد شده، انفساخ است. در انفساخ، برهم خوردن قرارداد منعقد شده، به واسطه اعمال اراده یکجانبه یا دو جانبه طرفین قرارداد نیست؛ بلکه یک عامل خارج از اراده طرفین، یعنی یک عامل قهری، نظیر جنون یکی از طرفین قرارداد، سبب برهم خوردن معامله و انحلال آن می شود.

با توجه به ذکر و توضیح موارد انحلال قرارداد، در پاسخ به این پرسش که معنی اقاله چیست؟ می توان گفت، اقاله، نهادی حقوقی، برای برهم زدن قرارداد منعقد شده، با رضایت و تراضی دو طرف معامله است و پس از اعمال آن، عقد واقع شده، برهم خورده و اثر خود را نسبت به آینده، از دست، خواهد داد. 

پس از توضیح اینکه معنی اقاله چیست، در ادامه، قصد داریم، درباره شرایط اقاله، صحبت کنیم و بگوییم که شرایط اعمال اقاله چیست. جهت کسب اطلاعات بیشتر در خصوص اقاله قرارداد و آثار آن، مطالعه مقاله ای که در زیر، در قسمت حتما بخوانید آمده است، پیشنهاد می گردد.

شرایط اقاله چیست

در قسمت قبل، در پاسخ به این پرسش که معنی اقاله چیست؟ گفتیم که اقاله، یکی از موارد انحلال قراردادهای لازم می باشد که با استفاده از آن، طرفین عقد، می توانند، با تراضی، نسبت به برهم زدن عقد لازم واقع شده، اقدام نمایند و در واقع، اقاله، به معنای اعمال اراده و رضایت دو طرف، برای برهم زدن عقد لازم واقع شده است. 

با توجه به اینکه اعمال اقاله و برهم خوردن عقد لازم به موجب آن، نیازمند وجود شرایط بخصوصی است، در این قسمت از مقاله، قصد داریم، درباره شرایط این امر، از منظر مواد قانون مدنی، صحبت کنیم و بگوییم که بر اساس قانون مدنی، شرایط اقاله چیست. شرایط اقاله، عبارتند از:

توافق و تراضی هر دو طرف قرارداد برای اقاله: اولین شرط از شرایط اعمال اقاله، توافق و تراضی کردن هر دو طرف عقد، برای انجام اقاله است و بدین منظور، هر دو طرف، باید، اراده خود را اعلام کنند.

رضایت کامل بر انجام این امر و مکره نبودن در اقاله: از جمله شرایط اقاله، این است که هیچ یک از دو طرف، با فشار و اکراه، رضایت خود را بر اقاله، اعلام نکرده باشد؛ چراکه در این صورت، اقاله، صحیح نخواهد بود.

اهلیت داشتن برای انجام اقاله: اهلیت در قانون، یعنی داشتن عقل، بلوغ و اختیار. چنانچه، یکی از طرفین قرارداد، در هنگام انعقاد عقد، اهلیت داشته، ولیکن در زمان اقاله، اهلیت خود را از دست داده باشد، برای مثال، مجنون شده و قدرت تعقل منطقی خود را از دست داده باشد، اقاله، صحیح نخواهد بود.

پس از توضیح در این خصوص که شرایط و معنی اقاله چیست، در ادامه مقاله، قصد داریم، درباره آثار اقاله، صحبت کنیم و بگوییم که اعمال اقاله، چه اثری بر عقد واقع شده خواهد داشت. جهت کسب اطلاعات بیشتر در خصوص حق فسخ قرارداد که از دیگر راه های انحلال عقد می باشد، مطالعه مقاله زیر، پیشنهاد می گردد.

اقاله چه آثاری دارد

در قسمت های قبل، توضیح دادیم که معنی اقاله چیست و شرایط آن، چه می باشد. از آنجا که اعمال اقاله، دارای آثاری بر عقد منقعد شده است، در این بخش از مقاله، قصد داریم، در خصوص آثار اقاله توضیح داده و بگوییم که تاثیر اعمال اقاله چیست و انحلال قرارداد و تفاوت آن با بطلان و تعلیق قرارداد را توضیح دهیم. آثار اقاله عبارتند از:

از دست رفتن اثر عقد: اولین و مهم ترین آثار اقاله، از دست رفتن اثر عقد، از زمان برهم خوردن آن، نسبت به آینده است و اعمال آن، نسبت به گذشته و قبل از تاریخ انجام اقاله، اثری نخواهد داشت. یعنی اگر شخصی، نیمی از تعهد خود، برای نقاشی خانه را انجام داده باشد، بابت کار خود، مستحق مزد بوده و اینگونه نیست که اقاله، اثر قرارداد را نسبت به گذشته، از بین ببرد؛ فقط از زمان اقاله، دیگر ملزم به ایفای تعهد خود نیست. 

برهم خوردن عقد: یکی دیگر از آثار اقاله، این است که به واسطه اعمال آن، عقد واقع شده، به هم خواهد خورد و دیگر، طرفین قرارداد، ملزم به انجام تعهد خود نمی باشند. بر این اساس، چنانچه ثمن و مبیعی، بین طرفین، رد و بدل شده باشد، آن ها باید، اقدام به بازگرداندن آن، به یکدیگر نمایند.

نکته قابل توجه این که؛ انحلال قرارداد به واسطه اقاله، با بطلان و تعلیق آن، تفاوت دارد. در بطلان قرارداد، بر خلاف اقاله، اثر از بین رفتن عقد، نسبت به گذشته نیز هست و در تعلیق، قرارداد، اصلا، از بین نخواهد رفت، بلکه صرفا، به خاطر وجود مانعی، اجرای آن، متوقف شده و بعد از از بین رفتن مانع، باید، اجرای آن، از سر گرفته شود.

کدام قراردادها را نمی توان اقاله کرد

در قسمت های قبل، گفتیم که معنی اقاله چیست و شرایط آن، چه می باشد و توضیح دادیم که بدون وجود هریک از شرایط، اعمال اقاله، ممکن نخواهد بود. از آن جا که اعمال اقاله، استثنائاتی دارد و نمی توان آن را در خصوص تمامی قراردادها، اعمال نمود، در این قسمت از مقاله، قصد داریم، مستثنیات اقاله را بررسی کرده و به این پرسش پاسخ دهیم که کدام قراردادها را نمی توان اقاله کرد. مستثنیات اقاله، عبارتند از:

عقد وقف: وقف، عبارت است از اینکه شخصی، اصل و عین مال خود را نگه دارد و استفاده از منافع آن را برای اشخاص محصور و معین یا نامحصور و نامعینی قرار دهد. با توجه به مواد قانون مدنی، طرفین عقد وقف، امکان برهم زدن آن را با تراضی یا همان اقاله، نخواهند داشت.

عقد نکاح: عقد نکاح دائم یا موقت، عقدی است که طرفین، به موجب آن، به زوجیت یکدیگر در می آیند. برهم خوردن عقد ازدواج موقت و دائم، شیوه های مخصوص خود را دارد و جز با اعمال این شیوه ها، قابل انحلال نیست. عقد دائم، با طلاق یا وجود موارد فسخ منحل می گردد و عقد موقت، با بذل مدت و انقضای مدت.

عقد ضمانت: ضمانت در حقوق، به معنای عقدی است که به موجب آن، در پرداخت دیون یا انجام تعهدی، ذمه کسی، به دیگری، منتقل شود، به اصطلاح، بعد از ضمانت، دیگر، شخص اولی که از او ضمانت می شود، مدیون نخواهد بود. با این توضیح و از آنجا که ما نمی توانیم بدون رضایت شخصی، مجدد، او را مدیون کنیم، اقاله، در عقد ضمانت، پذیرفته نیست. یعنی، ضامن و طلبکار، نمی توانند با تراضی، عقد ضمانت را بر هم زده و مجددا، شخصی که از او، ضمانت شده را متعهد و مدیون گردانند.

شایان ذکر است که ضمانت، در سیستم بانکی، به صورت نقل ضمه به ضمه نیست و با وجود ضمانت، شخصی که از او، ضمانت شده، همچنان، مدیون محسوب می شود. جهت کسب اطلاعات بیشتر در خصوص مستثنیات اقاله، مطالعه مقاله زیر که در قسمت در ادامه بخوانید آمده است، پیشنهاد می گردد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص اقاله در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون اقاله پاسخ دهند.