ایقاع چیست

 ایقاع، عمل حقوقی است که با اراده یک فرد، انجام می شود. ایقاعات رضایی و تشریفاتی، از اقسام این عمل حقوقی می باشند. برای ایجاد ایقاع، وجود شرایطی، مانند قصد و رضا، اهلیت اعمال کننده اراده، الزامی است. از تفاوت عقد و ایقاع، می توان به این موضوع اشاره کرد، که عقد برای ایجاد، به دو اراده و ایقاع به یک اراده، نیاز دارد.

در عالم حقوق، تعهدات از دو منبع، نشات می گیرند که آن دو مورد، اعمال حقوقی و وقایع حقوقی می باشند. اعمال حقوقی، اعمالی بوده که با اراده فرد و با قصد ایجاد تعهد و اثر حقوقی، انجام گرفته و در صورت رعایت شرایط، اثر حقوقی یا تعهد مورد نظر وی را ایجاد می کند. اگر این اعمال و ایجاد اثر حقوقی، با یک اراده انجام شوند، ایقاع می باشند. مانند طلاق. اما اگر اعمال حقوقی و ایجاد اثر آن، با اراده دو طرف صورت گیرد، عقد نامیده می شوند مانند عقد نکاح. وقایع حقوقی، اعمال ارادی یا وقایع غیر ارادی هستند که آثار حقوقی آن ها، تابع اراده فرد نیست. مثل تولد یا غصب. 

ایقاعات، از این جهت، دارای اهمیت هستند که اولا، در معاملات بین افراد، بسیار کاربردی بوده و همچنین، همچون، سایر اعمال حقوقی، دارای شرایط و آثار مخصوص به خود می باشند. همچنین، ایقاعات با عقد و قرارداد، به عنوان نوع دیگر عمل حقوقی، نیز دارای تفاوت هایی هستند، که لازم است، بررسی گردد.

با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله قصد داریم، در ابتدا، به این سوال پاسخ دهیم که ایقاع چیست؟ سپس در ادامه، اقسام و شرایط و آثار آن را بررسی کرده و نهایتا، تفاوت عقد و ایقاع را بیان کنیم. اگر در خصوص این موضوع، سوالاتی دارید، در این مقاله همراه ما باشید.

ایقاع چیست

اعمال حقوقی، به دو گروه عقد و ایقاع تقسیم می شوند. در تحقق اعمال حقوقی، همیشه وجود اراده افراد، الزامی می باشد. ایقاع، نیز به عنوان نوعی عمل حقوقی از این اصل، مبرا نمی باشد، با این تفاوت که بر خلاف عقود و قراردادها که با اراده دو طرف ایجاد می شوند، ایقاع با صرف یک اراده حاصل می گردد.

بنابراین، اگر بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که ایقاع چیست؟ باید بگوییم، ایقاع، عمل حقوقی است که با اراده یک فرد انجام می شود و اثر آن، ممکن است صرفا نسبت به صاحب اراده باشد، مانند اعراض که فقط حق مالکیت از اعراض کننده سلب می گردد و یا حقوق سایر اشخاص را نیز تحت تاثیر قرار دهد، مانند طلاق که علاوه بر حقوق مرد، حقوق زوجه را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.

در قانون مدنی، مواد قانونی به صورت صریح، تحت عنوان ایقاع ارائه نشده اند، اما می توان، بر اساس مبانی فقهی به احکام ایقاع دست پیدا کرد. ابرا، فسخ، اخذ به شفعه و طلاق از مهم ترین اعمال حقوقی هستند که در نظام مدنی و حقوقی ایران، به عنوان ایقاع شناخته می شوند.

اقسام ایقاع چیست

 در بخش قبل، به این سوال پاسخ دادیم که ایقاع چیست؟ و گفتیم که ایقاع، عمل حقوقی است که به موجب اراده یک نفر، انجام و آثار حقوقی آن، ایجاد می شود. حال در این بخش، قصد داریم اقسام ایقاع را بررسی کنیم. ایقاعات، بر حسب معیارهای مختلف به اقسامی تقسیم می شوند. اولین نوع از تقسیم بندی، بر حسب تشریفات ایجاد آنها است که بر این اساس، شامل دو نوع ایقاع تشریفاتی و رضایی می شود:

ایقاعات رضایی: به ایقاعی گفته می شود که صرفا با اعمال اراده و با بیان قصد به هر شکلی، مانند اعمال اراده به صورت کتبی و شفاهی و بدون نیاز به تشریفات خاصی، انجام می شود. مانند فسخ که دارنده حق فسخ، بدون آن که تشریفات خاصی را انجام دهد، صرفا با اعمال اراده، می تواند آن را اجرا کند.

ایقاعات تشریفاتی: به ایقاعی گفته می شود که علاوه بر بیان قصد، برای آن که اثر آن، تحقق پیدا کند، نیازمند رعایت تشریفات خاصی نیز می باشد. مانند طلاق که به موجب ماده 1134 قانون مدنی : ”طلاق، باید به صیغه طلاق و حضور لااقل دو نفر مرد عادل که طلاق را بشنود، واقع گردد” بنابراین، تحقق طلاق را می‌توان منوط به تشریفات خاص دانست.

قسم دیگری ایقاعات، بر حسب اثری که ایجاد می کند، شامل دو نوع ایقاع یک طرفه و ایقاع دو طرفه می باشد.البته، در هر دو این ایقاعات، برای شکل گیری، فقط وجود یک اراده لازم و کافی است، اما اینکه ایقاع ایجاد شده، سبب شده که حقوق چند نفر تحت تاثیر قرار بگیرد، به دو نوع تقسیم می شود که شامل موارد ذیل می باشد:

ایقاع یک طرفه: در ایقاع یک طرفه، اثر ایقاع تنها برای اعمال‌ کننده ایقاع (صاحب اراده) ایجاد می گردد. به عنوان مثال، در اعراض، صاحب اراده با اعمال ایقاع، تنها حق مالکیت را از خود سلب می کند و این عمل او بر حقوق شخص دیگری، اثر گذار نیست.

ایقاع دو طرفه: در ایقاع دو طرفه، ایقاع، هم بر اعمال کننده ایقاع (صاحب اراده) و هم برای طرف ایقاع ، اثرگذار می‌ باشد. به عنوان مثال، در طلاق که یک ایقاع تشریفاتی است. مرد با اعمال حق طلاق، علاوه بر آن که حقوق خود را تحت تاثیر قرار می دهد، بر حقوق زن، نیز اثر می گذارد و با ابجاد این ایقاع، علقه زوجیت میان آنها از بین می رود.

شرایط ایقاع چیست

در بخش قبل، در خصوص اقسام ایقاع صحبت کردیم و گفتیم که ایقاعات، دارای اقسام گوناگون، مانند ایقاعات تشریفاتی و رضایی و ایقاعات یک طرفه و دو طرفه می باشند. در این بخش، قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که شرایط ایقاع چیست؟ برای پاسخ به این سوال، باید به ماده 190 قانون مدنی مراجعه شود که شرایط صحت معامله را ذکر کرده است. به موجب این ماده قانونی، هر معامله برای این که به شکل صحیح ایجاد گردد، باید شرایط ذیل را دارا باشد که در مورد ایقاعات نیز، لازم الاجرا می باشد:

قصد و رضای اعمال کننده ایقاع: ایقاع برای آن که به شکل صحیح منعقد شود، لزوما اعمال کننده ایقاع برای شکل گیری آن باید دارای قصد و رضای انجام معامله باشد. وجود اختیار، در عمل حقوقی، حتی اعراض که در آن فقط حقوق صاحب اراده، تحت تاثیر قرار می گیرد، الزامی می باشد و اگر این عمل، با اکراه انجام گرفته باشد، نافذ نیست.

اهلیت اعمال کننده ایقاع: در ایقاعات، اشخاصی که اراده را اعمال می کنند، باید دارای اراده باشند. به عنوان مثال، به موجب ماده 290 قانون مدنی، در ابراء که یک ایقاع رضایی است، زمانی این ایقاع، موجب سقوط تعهد می شود که متعهد له ( شخصی که دین را به مدیون می بخشد) دارای اهلیت باشد.

موضوع معین که مورد ایقاع باشد : ایقاع، باید بر اساس یک موضوع معین ایجاد گردد. به عنوان مثال، در طلاق، موضوع آن، سلب علقه زوجیت است و یا در ابراء، بخشش دین خاص، موضوع معین در ایقاع می باشد.

مشروعیت جهت ایقاع: جهت انجام ایقاع، لزوما باید شرعی و قانونی باشد. به عنوان مثال، در انجام ایقاعی مانند ابراء، اگر هدف از بخشیدن دین، انجام یک کار غیر قانونی و خلاف شرع باشد، این ایقاع، به دلیل جهت نامشروع، باطل بوده و صحیح نمی باشد.

آثار ایقاع چیست

در بخش قبل در خصوص، شرایط ایقاعات صحبت کردیم و گفتیم که ایقاعات مانند معاملات، از شرایط عمومی صحت معاملات، یعنی قصد و رضا، اهلیت، موضوع معین و مشروعیت جهت پیروی می کنند. در این بخش، قصد داریم این سوال را پاسخ دهیم که آثار ایقاع چیست؟ اعمال حقوقی گوناگونی، مانند ابرا، فسخ، اخذ به شفعه و طلاق، تحت عنوان ایقاع قرار می گیرند که این اعمال، به محض انجام، آثار مالی و غیر مالی متعددی را برای اشخاص ایجاد می کنند.

آثار مالی : در ایقاعاتی، مانند ابراء، زمانی که متعهد له به اختیار ذمه متعهد را بری می کند، از حقوق مالی خود صرف نظر کرده و آن را از خود سلب می نماید و یا طلاق، سبب می شود آثار مالی، همچون پرداخت مهریه برای مرد ایجاد گردد. 

آثار غیر مالی: ایقاع تشریفاتی، مثل طلاق، زمانی که ایجاد می شود، آثار مالی و غیر مالی را برای زوجین به بار می آورد. به عنوان مثال،بعد از طلاق، مدت عده برای زن تعیین می گردد که به موجب آن، زن نمی تواند تا گذشتن یک مدت قانونی به ازدواج مجدد اقدام نماید.

تفاوت قرارداد و ایقاع چیست

در بخش قبل، در خصوص آثار ایقاع صحبت کردیم و گفتیم که ایقاعات به محض ایجاد، آثار مالی و غیر مالی به اشخاص تحمیل می کنند. مثلا در طلاق، تکلیف پرداخت مهریه برای مرد ایجاد می شود. در این بخش، قصد داریم، در رابطه با تفاوت قرارداد و ایقاع صحبت کنیم.

برای آن که عقد، منعقد شود و اثر آن ایجاد گردد، دو اراده برای شکل گیری آن نیاز است مانند عقد نکاح که به موجب اراده زوجین محقق می شود. اما در ایقاع، تنها با اراده یک نفر، این عمل حقوقی واقع شده و اثر آن تحقق پیدا می کند مانند طلاق، که صرف اعمال اراده مرد برای ایجاد آن کفایت می کند.

در قرارداد، چون با توافق دو طرف صورت می گیرد، نیازی به اعلام اراده به صورت صریح نیست؛ اما ایقاع ، اگرچه یک عمل حقوقی منفرد می باشد، اما برای اینکه اثر آن ایجاد گردد، باید ایجاد کننده ایقاع، به صورت صریح اراده خود را اعلام نماید. 

همان طور که اشاره کردیم، اهلیت از شرایط صحت ایقاع است، اما این موضوع، در عقد و ایقاع، متفاوت می باشد. در قراردادها، هر دو طرف قراداد، باید دارای اهلیت باشند؛ اما در ایقاعات دوطرفه، مانند ابراء، صرفا اهلیت اعلام کننده اراده، یعنی متعهد له ( طلبکار) ، کافی بوده و اهیلت مدیون، الزامی نمی باشد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد ایقاع و اقسام آن در کانال تلگرام حقوق قراردادها و عقود عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون ایقاع و اقسام آن پاسخ دهند.