عنصر معنوی جرم چیست

در پاسخ به این سوال که رکن معنوی جرم چیست ، باید گفت که عنصر معنوی در جرایم عمدی خود را به صورت اراده ، به همراه سوء نیت و قصد مجرمانه نشان می دهد . اما در مورد جرایم غیر عمدی ، علاوه بر لزوم وجود اراده در مرتکب ، رکن معنوی یا عنصر روانی جرایم ، معمولا از طریق تقصیر محقق می شود که این تقصیر ، می تواند به صورت بی احتیاطی ، بی مبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی باشد .

تضمینات حقوقی در رسیدگی به جرایم و مجازات ها ، اقتضا می کند که هر فردی که رفتاری مرتکب شده است ، صرفا در صورتی به مجازات محکوم شود که همه عناصر سه گانه جرم اعم از رکن مادی ، رکن قانونی و رکن یا عنصر معنوی به صورت همزمان وجود داشته باشند ؛ لذا در صورت مفقود بودن هر یک از این عناصر سه گانه ، مرتکب قابل مجازات نخواهد بود .

لذا آنچه واضح است ، آن است که هیچ رفتاری را نمی توان جرم دانست ؛ مگر اینکه عنصر معنوی یا روانی ، به همراه عناصر قانونی و مادی در خصوص آن موجود باشد . اما سوال مهمی که در این باره مطرح می شود آن است که عنصر معنوی یا عنصر روانی جرم چیست و منظور از رکن معنوی جرائم چیست . پرداختن به این سوال از آن جهت مهم است که وجود رکن معنوی یا روانی در جرم ، گاهی با انگیزه یا تقصیر به یک معنا پنداشته می شوند .

برای پرداختن به این موضوع ، در ادامه این مقاله به ترتیب این موضوعات را مورد بررسی قرار می دهیم که عنصر معنوی جرم چیست ، اجزای تشکیل دهنده عنصر معنوی جرم کدامند ، تفاوت عنصر معنوی جرم با تقصیر و یا انگیزه در چه مواردی است و تفاوت های عنصر معنوی جرم با سایر عناصر جرم اعم از عنصر مادی و عنصر قانونی شامل چه مواردی است .

عنصر معنوی جرم چیست

رسیدگی به جرایم و مجازات ها ، در نظام حقوقی ایران و سایر کشورها همواره با رعایت اصول مهمی همچون اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها صورت می گیرد که تحت عنوان عنصر قانونی یا رکن قانونی جرم شناخته می شود . علاوه بر اینها ، لازم است که شخص ، فعل یا ترک فعلی را که در قانون مجازات اسلامی برای آن مجازات تعیین شده است را در عمل انجام داده باشد که این موضوع را خلاصتا تحت عنوان عنصر مادی جرم نام می نهیم .

با این حال ، وجود رکن مادی و قانونی برای جرم دانستن عملی کفایت نمی کند و ضرورتا باید عنصر سومی تحت عنوان عنصر معنوی یا عنصر روانی نیز در کنار دو رکن یاد شده وجود داشته باشد تا مرتکب ، قابل مجازات باشد . به همین خاطر در این قسمت قصد داریم به بررسی عنصر معنوی یا عنصر روانی جرم پرداخته و بگوییم رکن روانی یا رکن معنوی جرم چیست ؛ هرچند برخی بجای عنصر روانی ، از عنصر اخلاقی جرم نیز تعبیر نموده اند .

در هر حال ، عنصر روانی جرم یکی از عناصر تشکیل دهنده جرم است که در نوع جرم ، مسئولیت کیفری مجرم و انواع مجازات تاثیر گذار می باشد . به طور کلی ، رفتار انسانی تنها زمانی قابل سرزنش است که با سوء نیت و قصد مجرمانه یا به دلیل خطای جزایی رخ داده باشد . هر چند میزان مجازات ، بر حسب اینکه رفتار با وجود قصد مجرمانه یا تقصیر جزایی ارتکاب یافته باشد ، متفاوت خواهد شد .

به عقیده حقوقدانان ، برای اینکه عنصر معنوی یا عنصر روانی جرم تحقق پیدا کند ، لازم است که دو عامل وجود داشته باشد : یکی اراده برای ارتکاب جرم و دیگری قصد مجرمانه یا خطای کیفری است که در این قسمت ، به توضیح هر یک از این موارد خواهیم پرداخت .

اراده ارتکاب جرم به این معناست که شخص ، بخواهد رفتاری را که مجرمانه می باشد ، انجام دهد . مثل اینکه شخصی اراده نماید و تیری را به سمت دیگری هدف گرفته و آن را پرتاب نماید . باید به این نکته اشاره نمود که در همه جرایم ، اعم از جرایم عمدی و جرایم غیر عمدی ، اراده برای ارتکاب جرم وجود دارد و این اراده ، شرط لازم برای تحقق عنصر معنوی جرم و مجازات مرتکب خواهد شد .

به عنوان مثال ، حتی اگر شخصی بدون اینکه قصد داشته باشد تیر را به شخص خاصی شلیک کند ، باز هم از این جهت که وی تفنگی را در دست گرفته و ماشه را کشیده است ، برای ارتکاب جرم ، اراده داشته است و نمی توان گفت چون قصد کشتن دیگری را نداشته ، مسلوب الاراده یا فاقد اراده برای ارتکاب جرم بوده است .

البته گاهی ممکن است اراده فرد برای ارتکاب جرم ، مخدوش شود و چون اراده ای برای ارتکاب رفتار مجرمانه وجود نداشته است ، نمی توان شخص را مجرم تلقی کرده و حکم به مسئولیت کیفری وی داد . به عنوان مثال ، زمانی که شخصی در حالت خواب یا بیهوشی یا هیپنوتیزم یا مسائلی از این قبیل جرم مرتکب شده است ، مسئولیت کیفری وی بدلیل فقدان اراده و در نتیجه عنصر معنوی یا روانی برای جرم ، منتفی می باشد .

علاوه بر اراده ارتکاب جرم ، لازم است که قصد مرتکب یا خطای کیفری وی نیز محرز شود تا بتوان وجود رکن معنوی یا روانی را احراز کرد . با این توضیح که وجود عمد ، معمولا ناظر بر جرایم عمدی است ؛ اما برخی از جرایم ، به جرایم خطایی مشهور هستند که در خصوص آنها ، اثبات قصد مجرمانه لازم نیست و صرف خطای کیفری در کنار اراده ، عنصر روانی آنها را تکمیل می نماید .

بنابراین ، برای تحقق رکن یا عنصر معنوی و روانی در جرایم عمدی ، باید علاوه بر وجود اراده ، قصد مجرمانه برای ارتکاب فعل و قصد تحقق نتیجه نیز وجود داشته باشد . مثلا در جرمی همچون جرم قتل ، مرتکب باید قصد ارتکاب رفتار منجر به قتل و نیز قصد کشتن دیگری را داشته باشد تا عنصر معنوی جرم قتل تحقق یابد .

اما در ارتباط با عنصر روانی یا رکن روانی در جرایم خطایی و جرایم غیر عمد ، مرتکب ، فقط ارتکاب فعل یا عمل مجرمانه را قصد کرده است ولی نمی خواسته که نتیجه ای از آن بوجود آید ؛ به عنوان مثال ، شخصی در جنگل اقدام به تیراندازی کرده است و این تیر ، به دیگری اصابت نموده است . در عین حال که این شخص ، اراده برای تیر اندازی داشته است و قصد انجام تیر اندازی را داشته ، اما چون قصد نتیجه ( کشتن دیگری ) را نداشته است ، نمی توان وی را به جرم قتل عمدی قصاص نمود .

اجزاء تشکیل دهنده عنصر معنوی جرم

در قسمت قبل ، به تشریح عنصر معنوی یا رکن روانی جرائم پرداخته و بیان شد که قصد مجرمانه و سوء نیت ، از مهم ترین ارکان تشخیص رکن معنوی جرم محسوب می شوند که در قوانین جزایی ، گاها سوء نیت و قصد در یک معنا و مفهوم به کار می روند . اما سوال مهمی که در این خصوص مطرح می شود آن است که اجزای تشکیل دهنده عنصر معنوی جرم کدامند ؟ در پاسخ به این سوال ، به سوء نیت عام و سوء نیت خاص اشاره خواهیم نمود .

سوء نیت عام به معنای اراده و قصد ارتکاب فعلی است که در قانون برای آن مجازات پیش بینی شده است و به عبارت دیگر ، همین که شخص اراده کند رفتاری انجام بدهد که نتیجه مجرمانه ای دارد ، جرم محقق شده است و حصول نتیجه مجرمانه ، نقشی در احراز سوء نیت شخص ندارد .

 در اصطلاح حقوقی ، اینگونه جرایم را تحت عنوان جرایم مطلق نامگذاری می کنند . به عنوان مثال ، در جرمی مانند جرم پرداخت رشوه یا صدور چک بلامحل ، شرط نیست که حتما نتیجه مجرمانه مد نظر پرداخت کننده رشوه و یا صادر کننده چک بلامحل باشد تا سوء نیت مرتکب احراز شود .

در مقابل ، برخی جرایم علاوه بر اینکه نیاز به سوء نیت عام دارند ، باید قصد مشخص و صریحی وجود داشته باشد و مرتکب ، برای ایجاد چنین اثری ، عملی مجرمانه مرتکب شده باشد که به این نوع قصد یا سوء نیت ، سوء نیت خاص نیز گفته می شود . جرایمی که نیاز به وجود سوء نیت خاص برای احراز رکن معنوی جرم داشته باشند را اصطلاحا تحت عنوان جرایم مقید نامگذاری می نماییم .

به عنوان نمونه ، اگر کسی قصد داشته باشد که شخصی را به قتل برساند ، هم باید در تیر زدن به آن شخص قصد داشته باشد ، ( سوء نیت عام ) و هم در کشتن او قصد و اراده داشته باشد ( سوء نیت خاص ) ؛ تا بتوان وی را به جرم قتل عمد ، قصاص نمود ؛ مگر اینکه عملی که انجام داده است ، نوعا کشنده باشد . لذا اگر قاتل ، در تیر زدن به مقتول قصد داشته و در کشتن ، فاقد سوء نیت باشد ، نمی توان وی را قصاص کرد ؛ چون رکن معنوی جرم به دلیل عدم وجود سوء نیت خاص مخدوش است .

تفاوت عنصر معنوی جرم با تقصیر و انگیزه

در قسمت های قبلی ، مفهوم رکن معنوی یا رکن روانی جرم مورد بررسی قرار گرفته و اجزای تشکیل دهنده آن ، اعم از سوء نیت عام و سوء نیت خاص مورد بررسی قرار گرفت . با این وجود ، گاها رکن معنوی جرم ، شامل اراده ، قصد و سوء نیت ، با مفاهیم مشابهی همچون تقصیر و انگیزه خَلط می شود . به همین دلیل ، در این قسمت تفاوت عنصر معنوی جرم با تقصیر و انگیزه را مورد بررسی قرار خواهیم داد .

همانطور که در قسمت قبل نیز اشاره شد ، رکن روانی یا عنصر معنوی در جرایم عمدی ، خود را به صورت عمد و قصد نشان می دهد که شامل قصد فعل و قصد ایجاد نتیجه از عمل مجرمانه می باشد . اما همه جرایم ، عمدی نیستند ؛ بلکه در برخی از جرایم غیر عمدی ، نیازی نیست که حتما مرتکب ، قصد و سوء نیت داشته باشد . بلکه همین که مرتکب تقصیر شده باشد ، رکن معنوی یا روانی جرم محقق می شود . لذا تقصیر ، رکن روانی جرایم غیر عمدی است ، در حالی که در جرایم عمدی ، قصد مجرمانه عنصر روانی جرم است .

در تشریح تقصیر و تفاوت آن با عنصر معنوی جرایم عمدی باید گفت که بر اساس قانون مجازات اسلامی ، تقصیر می تواند به چند شکل صورت گیرد و سبب تحقق رکن معنوی جرم شود . لذا تقصیر در جرایم غیر عمدی به صورت بی احتیاطی ، بی مبالاتی ، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی خود را نشان داده و برای تحقق عنصر معنوی جرائم غیر عمدی کافیست . مثل زمانی که قتل در تصادفات رانندگی رخ می دهد .

اما در خصوص تفاوت رکن معنوی جرم با انگیزه ، باید گفت که به طور کلی انگیزه ، عبارت است از آن نیرویی که مرتکب را تشویق می کند که عمل مجرمانه ای را انجام بدهد . به عنوان مثال ، انگیزه شخص از ارتکاب جرم قتل ، می تواند به خاطر انتقام گرفتن از شخص باشد . لذا انگیزه ، با رکن و عنصر معنوی یا روانی جرم متفاوت است و معمولا انگیزه ، نقشی در اثبات رکن روانی یا معنوی جرم ندارد و صرفا در برخی موارد ، ممکن است سبب تخفیف در مجازات شود ؛ بویژه در ارتکاب جرم با انگیزه ای شرافتمندانه .

تفاوت عنصر معنوی جرم با سایر عناصر جرم

توضیح کامل پیرامون عنصر معنوی یا روانی جرم ، زمانی کامل می شود که ارتباط عنصر معنوی جرم با سایر عناصر جرم اعم از عنصر قانونی و نیز عنصر مادی جرم به صورت دقیق تبیین گردد . لذا در این قسمت قصد داریم به بررسی این سوال بپردازیم که تفاوت عنصر معنوی جرم با سایر عناصر جرم چیست ؟

به طور کلی ، لزوم وجود عنصر قانونی به این معناست که فعل یا ترک فعل ارتکابی باید در قانون مجازات اسلامی و یا سایر قوانین ، جرم انگاری شده باشد . بنابراین ، بدون اینکه رفتاری در قانون مورد مجازات قرار گرفته باشد ، نمی توان شخص را به مجازات آن محکوم کرد . اما عنصر روانی یا رکن معنوی جرم ، ناظر بر قصد و سوء نیت مجرمانه مرتکب می باشد .

همچنین ، در مقاله عنصر مادی جرم توضیح دادیم که تنها در صورتی می توان عملی را جرم دانست که به صورت بالفعل در آمده باشد و در واقع ، شخص باید سوء نیت و قصد خود را به منصه ظهور و بروز رسانیده باشد تا بتوان عمل وی را جرم دانست . لذا هر چقدر که شخص ، قصد و نیت ارتکاب جرمی را داشته باشد ( عنصر معنوی ) ، اما در عمل این کار را انجام نداده باشد ( عنصر مادی ) ، نمی توان وی را مجازات نمود .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص عنصر معنوی جرم چیست در کانال تلگرام حقوق کیفری عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون عنصر معنوی جرم چیست پاسخ دهند .