سهم الارث

میزان ترکه ای که متوفی از خود به جای می گذارد پس از استخراج بدهی ها و وصیت متوفی تحت عنوان سهم الارث به هر یک از بازماندگان متوفی که شرایط قانونی را داشته باشد منتقل می شود . قانون نحوه محاسبه و تقسیم سهم الارث ، همان قانون مدنی است که سهم الارث طبقات وراث را به تفکیک مشخص نموده است .

هر شخصی که در طول زندگی خود اموالی را کسب نموده است ، برای بعد از فوت می تواند آن را تحت عنوان ارث به بازماندگان خود منتقل کند که به این اموال به جای مانده از شخص که بعد از فوت ، به ورثه وی تعلق می گیرد ، در اصطلاح ارثیه یا ترکه گفته می شود که تقسیم این ارثیه منجر به تعلق گرفتن سهم الارث به هر یک از ورثه می شود .

نکته مهمی که درخصوص ارثیه متوفی وجود داشته و در بسیاری از موارد سبب اختلاف میان ورثه می شود ، نحوه محاسبه و تقسیم سهم الارث بازماندگان می باشد و این در حالی است که نحوه محاسبه و تقسیم سهم الارث متوفی بر اساس ضوابط دقیق شرعی و فقهی در دین اسلام تعیین شده است و قانون مدنی نیز این قواعد فقهی را در قالب قانون به دقت مشخص کرده است . لذا در این مقاله قصد داریم به بررسی این سوال بپردازیم که قانون نحوه محاسبه و تقسیم سهم الارث چیست ؟

برای پاسخ دادن به این سوال ، ابتدا به توضیح اینکه سهم الارث چیست می پردازیم و پس از معرفی قانون ناظر بر سهم الارث ، نحوه محاسبه و تقسیم ارث بر اساس قانون را توضیح خواهیم داد .

سهم الارث چیست

یکی از مهم ترین اسباب مالکیت در قانون ، ارث بردن از اشخاص متوفی است . ارث به این معناست که شخصی که فوت می کند ، برخی از اموال خود را برای خانواده ، خویشاوندان و به طور کلی بازماندگان خود به جای می گذارد که ایشان بتوانند از آن استفاده نمایند . لذا معنای سهم الارث و ارثیه اجمالا نزد همه مشخص و معین است .

با این حال در مورد مفهوم حقوقی سهم الارث نکاتی حقوقی وجود دارد که در این قسمت قصد داریم در خصوص آنها توضیح دهیم . با این توضیح که ارثیه یا ترکه متوفی هر چقدر که باشد ، می بایست بین ورثه متوفی تقسیم شود و از جمله مهم ترین مصادیق سهم الارث یا ارثیه می توان به زمین ، خانه ، ماشین ، باغ ، وجوه نقدی یا غیر نقدی ، کالا ها ، اسناد و اوراق بهادار اشاره نمود و حتی تمامی طلب هایی که متوفی از دیگران دارد نیز می تواند به صورت  ارث به دیگران منتقل شود .

با این حال ، نکته مهمی که در مورد سهم الارث وجود دارد آن است که نمی توان تمامی دارایی های فرد را حین فوت تقسیم کرده و به ورثه واگذار کرد ؛ بلکه قبل از تقسیم و محاسبه سهم الارث باید مخارج واجبی از قبیل هزینه های کفن و دفن و تجهیز میت انجام شود . علاوه بر این ، در صورتی که متوفی به دیگران بدهکار است ، قبل از تقسیم سهم الارث در میان طبقات و درجات ارث ، باید این بدهی ها را از اموال متوفی پرداخت کرد .

یکی از مهم ترین بدهی های متوفی در خصوص آقایان ، مهریه همسر ایشان می باشد که اگر آن را در طول حیات پرداخت نکرده باشند ، قابل مطالبه از ترکه ایشان می باشد . البته گفتنی است که اگر ترکه یا ارثیه متوفی کفاف پرداخت تمام دیون و بدهی های میت را ندهد ، ورثه می توانند از پرداخت آن بدهی ها از اموال شخصی خودشان سر باز زنند .

همچنین ، مستحب و مرسوم است که شخص برای بعد از فوت ، اموال خود را وصیت کرده باشد و به این ترتیب ، تکلیف برخی اموال را برای بعد از فوت خود روشن کرده باشد . در چنین حالتی ، باید مال و اموالی که مورد وصیت قرار گرفته است را از سهم الارث یا ترکه استخراج یا جدا نمود . البته لازم به ذکر است که هر فرد تنها تا میزان یک سوم یا ثلث اموال خود را می تواند وصیت کند و وصیت مازاد بر ثلث ، به لحاظ شرعی و قانونی نیازمند اجازه یا تنفیذ ورثه است .

سپس ، تمامی آن اموالی که باقی می ماند را می توان به عنوان مجموعه ارثیه یا ترکه متوفی نامگذاری کرده و طبق قانون ، اقدام به تقسیم این ارثیه نمود . در این مرحله ، میزان ارثیه ای که به هر کدام از ورثه تعلق می گیرد را اصطلاحا سهم الارث می نامیم . سهم الارث هیچ فردی را نیز نمی توان از وی گرفته و یا اینکه اقدام به محرومیت از ارث نمود .

جالب است بدانیم که سهم الارث برخی از ورثه طبق قانون سهم الارث به صورت دقیق مشخص شده است ؛ مثلا یک دوم ، یک چهارم ، دو سوم . اما سهم الارث برخی از ورثه در قانون مشخص نشده است  که در ادامه در خصوص نحوه محاسبه و تقسیم ارثیه بر اساس قانون سهم الارث توضیح می دهیم .

قانون سهم الارث

در قسمت قبل در مورد مفهوم ارث و سهم الارث صحبت کرده و گفتیم قبل از اینکه سهم الارث متوفی به بازماندگان وی تعلق گیرد ، باید مخارج واجب و دیون و وصایای او از ارثیه کسر شده و سپس آن را میان ورثه تقسیم بندی کرد . با این حال ، به دلیل اختلافات متعددی که معمولا میان ورثه در زمینه تقسیم ارث اموال غیر منقول یا نحوه ارث بردن از اموال منقول به وجود می آید ، این سوال مطرح است که قانون سهم الارث چیست ؟

در توضیح این سوال باید گفت که دین اسلام به عنوان یک دین کامل ، در تمامی ابعاد حقوقی ضوابطی تدوین کرده است که تقسیم سهم الارث نیز یکی از این موارد است . از قضا قواعد و قانون تقسیم سهم الارث به قدری جامع و کامل تدوین شده است که ارث در هر فرضی ، نظیر ارث خواهر و برادر ناتنی، به صورت کامل ، میان طبقات و درجات ورثه ، قابل تقسیم شدن است و تمامی ظرایف حقوقی لازم برای برخورداری ورثه از سهم الارث پیش بینی شده است .

قانون سهم الارث ، در درجه اول قرآن کریم است که در آیات سوره مبارکه نسا ، نحوه تقسیم ارث را بیان کرده است . همچنین قانون ناظر بر تقسیم سهم الارث را می توان قانون مدنی نیز دانست که به تبعیت از فقه شیعه و قرآن کریم نحوه تقسیم سهم الارث میان ورثه را همچون نحوه تقسیم ارث مادر میان ورثه مقرر داشته است .

قانون مدنی در ضمن مواد 861 الی 942 ، مواد مختلفی در زمینه ارث را تشریح نموده است که به ترتیب شامل این موارد است : در موجبات ارث و طبقات مختلف وراث ( مواد 861 الی 866 ) ، قواعد تحقق ارث ( مواد 867 الی 874 ) ، در مورد شرایط ارث و موانع ارث ( مواد 875 الی 885 ) ، قواعد مربوط به حجب یا حاجب بودن و محروم شدن جزیی یا کلی از ارث ( مواد 886 الی 892 ) و وراثی که سهم الارث آنها در قانون مشخص شده یا اصطلاحا فرض بر هستند ( مواد 893 الی 905 ) .

همچنین سهم الارث طبقه اول ( مواد 906 الی 915 ) ، سهم الارث طبقه دوم ( مواد 916 الی 927 ) ، سهم الارث وراث طبقه سوم ( مواد 928 الی 939 ) و میزان سهم الارث زوج و زوجه ( مواد 940 الی 949 ) مشخص شده است که در ادامه نحوه تقسیم سهم الارث بر اساس این مواد را ذکر می نماییم .

فرمول محاسبه و تقسیم سهم الارث

قبل از اینکه در خصوص فرمول محاسبه و تقسیم سهم الارث بر اساس قانون توضیحاتی مطرح کنیم ، باید این نکته را یادآور شویم که تقسیم ترکه و انحصار وراثت امری تخصصی است که در برخی موارد پیچیدگی های خاص قانونی دارد . لذا در صورتی که پرونده سهم الارث با دشواری هایی روبرو باشد ، بهتر است که درخواست گواهی انحصار وراثت نمود تا این امر به شیوه قانونی انجام گیرد .

اما نکته مهمی که در مورد فرمول محاسبه و تقسیم ارث وجود دارد آن است که بر اساس قانون مدنی ، هم رابطه نسبی و هم رابطه سببی می تواند منجر به تعلق سهم الارث شود و موجب ایجاد مثال ها و نمونه هایی برای تقسیم ارث گردد ؛ رابطه نسبی رابطه ای است که بر اساس خون و نژاد مشترک شکل می گیرد ؛ مثل رابطه پدر و فرزندی . اما رابطه سببی بر اساس ازدواج است ؛ مثل رابطه زن و شوهر . لذا ارث زوج و زوجه یکی از مهم ترین مصادیق تقسیم سهم الارث است .

سهم ارث زوجه

بر اساس قانون مدنی ، اشخاصی که به واسطه رابطه سببی ارث می برند ، زن و شوهر دائمی هستند . میزان سهم ارث زن از شوهر بستگی به این دارد که آیا شوهر فرزند دارد یا خیر . اگر شوهر فرزند داشته باشد ، یک هشتم و اگر فرزندی نداشته باشد ، یک چهارم از عین اموال منقول و قیمت اموال غیر منقول شوهر را به ارث می برد . سهم ارث دو زن از شوهر هم به صورت مساوی میان آنها تقسیم می شود .

سهم ارث زوج

میزان سهم ارث شوهر از زن نیز بسته به اینکه زن فرزند داشته باشد یا خیر تفاوت می کند ؛ اگر زوجه فرزند داشته باشد ، شوهر به میزان یک چهارم و اگر زوجه فرزندی نداشته باشد همسر وی به میزان یک دوم از کلیه اموال و ارثیه زن سهم ارث می برد .

علاوه بر پیش بینی ارث زوج و زوجه در قانون سهم الارث ، اشخاصی که خویشاوندی نسبی با هم دارند نیز از هم ارث می برند . بر اساس قانون مدنی ، اشخاصی که به واسطه نسب از هم ارث می برند شامل سه طبقه زیر هستند :

سهم الارث طبقه اول

طبقه اول ارث شامل پدر و مادر ، فرزندان ، فرزندانِ فرزندان یا نوه ها می باشد . البته اشخاصی که در طبقه اول قرار دارند ، خود به چند تقسیم می شوند . در درجه اول ، پدر و مادر و فرزندان قرار دارند . در درجه دوم ، فرزندان فرزندان یا نوه ها قرار دارند و در درجه سوم نیز فرزندان نوه ها هستند . نکته مهمی که در مورد ارث بری وجود دارد ، آن است که تا خویشاوندی در طبقه یا درجه نزدیک تر وجود داشته باشد ، نوبت به ارث بردن بقیه نمی رسد .

بنابراین ، اگر متوفی پدر و مادر و فرزند و نوه داشته باشد ، نوه ها ارث نمی برند و صرفا پدر و مادر و فرزند هر کدام بر اساس سهم الارث مشخص شده در قانون ارث خواهند برد . همچنین ، تا زمانی که ورثه طبقه اول وجود داشته باشد ، نوبت به ارث بردن ورثه طبقه دوم که در قسمت بعدی معرفی می شوند ، نخواهد رسید .

سهم الارث طبقه دوم

طبقه دوم ارث شامل اجداد ، برادر و خواهر و فرزندان آنهاست . وراث طبقه دوم نیز به چند درجه تقسیم بندی می شوند که در درجه اول ، شامل اجداد ( پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری و مادری ) و همچنین برادران و خواهران متوفی است . درجه دوم شامل فرزندان خواهران و برادران است و درجه سوم نیز شامل نوه های خواهران و برادران می شود .

نکته مهم اینکه صرفا زمانی که هیچ یک از وراث طبقه اول وجود نداشته باشند ، نوبت به سهم الارث بردن وراث طبقه دوم می رسد . اگر در میان وراث طبقه دوم ، وارث درجه یکی وجود داشته باشد نیز نوبت به ارث بردن وراث درجه دوم نخواهد رسید . مثلا در مورد سهم ارث پدر از فرزند ، اگر متوفی جز پدر و مادر ، خواهر و برادر هم داشته باشد ، چون این خواهر و برادر در طبقه دوم هستند ، از وی ارث نمی برند .

سهم الارث طبقه سوم

طبقه سوم ارث شامل عمه ها ، عموها ، دایی ها ، خاله ها و اولاد آنهاست . درجه اول وراث طبقه سوم ، شامل عمه ها و عموها و دایی ها و خاله ها می باشد که هر یک از آنها بر اساس سهم الارث تعیین شده در قانون ارث می برند و اگر این ورثه وجود نداشته باشند ، نوبت به فرزندان آنها به عنوان وراث درجه دوم از طبقه سوم می رسد .

بنابراین ، به طور کلی اصل بر این است که هر فردی که در طبقه یا درجه نزدیک تری نسبت به دیگران است ، مقدم بر ارث خواهد بود . حتی اگر در طبقه اول یک ورثه تنها مثلا نوه وجود داشته باشد ، سبب می شود که وراث طبقه دوم از جمله خواهر یا برادر از ارث محروم شوند و اگر متوفی زوج یا زوجه ای نداشته باشد ، آن نوه به تنهایی تمامی ارث را می برد . نکته مهم دیگری که وجود دارد آن است که زوج و زوجه در هر حال ارث خود را از همسر متوفی می برند و به سبب وجود ورثه نسبی ، از ارث محروم نمی شوند .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص قانون نحوه محاسبه و تقسیم سهم الارث در کانال تلگرام موضوعات حقوقی عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون قانون نحوه محاسبه و تقسیم سهم الارث پاسخ دهند .