تابعیت فرزندان مادران ایرانی

وضعیت حقوقی فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مسئله ای است که از سالیان دور مشکلات بسیاری را برای شناسنامه دار کردن آنها ، مسائل تحصیلی و برخورداری از هرگونه حقوق شهرندی به وجود می آورده است . اما اکنون با تصویب قانون جدید اعطای تابعیت فرزندان مادران ایرانی ، این مادران تحت شرایطی می توانند برای فرزندان خود تابعیت ایرانی درخواست کنند .

سال ها است که مادران ایرانی که با مردان خارجی ازدواج کرده اند غم هویت فرزند خود را دارند . فرزند آن ها از مادری ایرانی بود که در ایران به دنیا آمده بود ، اما چون کشور ما سیستم خون را مورد پذیرش قرار داده است ، این مادران رنج بسیاری برای شناسنامه دار کردن پسران و دختران خود متحمل شدند . 
 

بعد از سال ها سردرگمی بالاخره سیستم قانونگذاری گامی در جهت به رسمیت شناختن مادران به عنوان انتقال دهندگان وراثت و نسب برداشته است . در این مقاله ابتدا به تعریف تابعیت پرداخته و انواع سیستم های آن را بیان می کنیم ، پس از آن سیر تغییرات وضعیت این فرزندان و در آخر قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی را می نگریم .

تابعیت چیست و انواع آن کدامند ؟

تابعیت از موضوعات احوال شخصیه بوده و عبارت است از رابطه ی سیاسی و معنوی که شخص را به دولت معینی مرتبط می کند . هر فردی دارای تابعیت مشخص باشد تبعه است و کسی که تابعیت هیچ کشوری را ندارد بدون تابعیت یا آپارترید ( apatride ) است . 
دولت ها به دو طریق تابعیت کشور خود را به افراد داده یا آن را تحمیل می کنند ؛ یعنی سیستم اعطای تابعیت به دو صورت است :الف) سیستم خون ب) سیستم خاک ، که در ادامه شرح مختصری از آن را بیان می کنیم :

سیستم خون : سیستمی که در آن تابعیت از طریق نسب به فرزند منتقل می شود . 

سیستم خاک : همان تابعیت ارضی است که از طریق محل تولد فرد مشخص می شود . یعنی هرکس در قلمرو هر کشوری به دنیا بیاید ، تبعه آن محسوب می شود .

نکته ی قابل توجه در تابعیت ، تغییر تابعیت در ازدواج است . دولت ها در خصوص ازدواج افراد با تابعیت های متفاوت 2 روش را در پیش می گیرند ، استقلال تابعیت و وحدت تابعیت : 

استقلال تابعیت : هر زن و مردی که دارای تابعیت متفاوتی هستند و با یکدیگر ازدواج می کنند ، تابعیت خود را حفظ می کنند و تابعیت هیچ کدام بر دیگری تحمیل نمی شود .

وحدت تابعیت : وضعیتی این که بعد از ازدواج تابعیت یکی از آن ها بر دیگری تحمیل می شود .

قانون ایران سیستم خون را اعمال می کند و درباره تابعیت بعد از ازدواج مرد ایرانی با زن خارجی ، روش وحدت را پذیرفته است اما در مورد ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی ، طبق ماده 987 قانون مدنی ، زن ایرانی پس از ازدواج با تبعه خارجی به تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند مگر این که تابعیت مرد به زن تحمیل شود .

به عبارت ساده تر اگر زن ایرانی با مرد خارجی ازدواج کند ، تابعیت ایرانی خود را حفظ می کند ، مگر این که سیستم تابعیت کشور همسر وی ، تابعیت مرد را تحمیل کند . اما اگر مرد ایرانی با زن خارجی ازدواج کند ، تابعیت مرد ، یعنی تابعیت ایران به او تحمیل می شود .

قانون مدنی ، بین کسانی که تابعیت خود به خود و از ابتدا به آنها اعطا می شود و کسانی که بعدا درخواست تابعیت می دهند تفاوت گذاشته است . بر طبق ماده 976 قانون مدنی این افراد تابعیت ایرانی دارند :

• کسانی که پدر آنها ایرانی است (متولد ایران یا خارج از ایران )
• کسانی که در ایران از پدر و مادر نا معلوم متولد شده اند 
• کسانی که در ایران یکی از پدر و مادر خارجی آنها در ایران متولد شده اند ، به وجود بیاید . یعنی پدر و مادر آن ها ایرانی نیستند ، فقط یکی از آن ها در ایران متولد شده اند و خود فرد هم در ایران به دنیا بیاید .

بر اساس این ماده سه گروه دیگر نیز ایرانی محسوب می شوند ، یعنی آنان که بعدا به صورت اکتسابی تبعه ایران می شوند :

• کسانی که در ایران از پدر خارجی متولد شده اند و بعد از 18 سالگی درخواست تابعیت ایران را دارند
• هر زن تبعه خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند 
• هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را کسب کند 

بنابراین مشاهده می کنیم که قانونگذار ، در قانون مدنی صراحتا از اعطای تابعیت به پسر یا دختر مادر ایرانی نامی نبرده است و همین موضوع مشکلات زیادی را برای این گروه به وجود آورده بود که در ادامه به بررسی مشکلات تابعیت فرزندان زنان ایرانی می پردازیم .

سیر تغییرات وضعیت تابعیت فرزندان زنان ایرانی

همانطور که در بخش قبل مطالعه کردید ، تابعیت در ایران از طریق نسب پدر قابل انتقال است و انتقال تابعیت از طریق مادر ایرانی به فرزند به صراحت در قانون ذکر نشده است .

در طی سالیان ، مادران ایرانی که با مردان خارجی ازدواج می کردند ، با فراز و نشیب های متعددی روبرو بودند ، گاهی موفق می شدند برای فرزندان خود شناسنامه بگیرند و گاهی حتی حاضر می شدند رابطه نامشروع را ادعا کنند تا به هر وسیله ای برای فرزند خود شناسنامه بگیرند .

هر چند در این سالها ، دوبار توسط اداره حقوقی قوه قضائیه نظر حقوقی مبنی بر بی اشکال بودن گرفتن شناسنامه ایرانی برای فرزندانی که مادر آن ها ایرانی و پدر تبعه خارجی است صادر شده است ، اما از آنجا که این نظریات جنبه الزام آور نداشتند و صرفا مشورتی تلقی می شدند نتوانستند راه حلی برای گرفتن شناسنامه توسط مادران باشند .

ولی خبر بد آنجا بود که در سال 1382 آیین نامه ی " رویه ی شناسایی مشکوک التابعین و مدعیان تابعیت ایران " توسط هیئت وزیران تصویب شد و زنان ایرانی را از هر جهت خلع سلاح کرد .

در سال 1385 قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی به تصویب رسید و مشکلات را دو چندان کرد .

در سال 1390 قانون دیگری در اصلاح قانون 1385 تصویب شد که قدمی را در جهت بهبود وضعیت برداشت .

بنابراین دیدیم که مادران ایرانی در روند گرفتن شناسنامه برای کودک خود مشکلات زیادی را متحمل می شدند و از آن جا که قانون مدنی ، صراحتا مادر را انتقال دهنده ی نسب و کافی برای انتقال تابعیت بر مبنای سیستم خون به فرزند نمی دهد و نیز قوانین تکمیلی بعد از آن نیز رویکری محافظه کارانه در جهت به رسمیت شناختن تابعیت پسران و دخترانی که از پدر خارجی متولد شده اند داشته اند ، این زنان هیچ گاه نتوانستند حق بر تابعیت که یکی شاخه های اصلی حقوق بشر است را برای فرزندان خود دریافت کنند .

شرایط تابعیت فرزندان زنان ایرانی

اما بالاخره درتاریخ دوم مهرماه 1398 قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی تصویب شد . بر اساس این قانون ، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی ، قبل از رسیدن به 18 سالگی به درخواست مادر ایرانی و در صورت نداشتن مشکل امنیتی به تابعیت ایران در می آیند . این کودکان می توانند بعد از رسیدن به 18 سالگی در صورت عدم درخواست توسط مادر ایرانی ، خود درخواست تابعیت ایران را بدهند که نداشتن مشکل امنیتی توسط وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه بررسی می شود . 

در تبصره یک این ماده واحده آمده است که در صورتی که پدر و مادر متقاضی در قید حیات نبوده یا در دسترس نباشند ، اگر در احراز نسب شکی به وجود آمد ، دادگاه صالح وظیفه ی احراز آن را به عهده دارد . 

این ماده در تبصره دو به افرادی که خود و یکی از والدینشان در ایران متولد شده اند اجازه در خواست کسب تابعیت بعد از 18 سالگی با همان شرایط را می دهد . باید توجه کرد که این تبصره با شرایطی که در متن ماده واحده ذکر شده است متفاوت است . یعنی ممکن است یکی از والدین فرد درخواست دهنده در ایران به دنیا آمده باشد ولی تابعیت ایران را کسب نکرده باشد .

بنابراین ، کودکانی که از مادر ایرانی و پدر خارجی متولد شده اند در شرایط زیر می توانند تابعیت ایرانی داشته باشند و شناسنامه ایرانی بگیرند :

قبل از 18 سالگی :

• درخواست مادر ایرانی
• تایید نبود مشکل امنیتی توسط وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه

بعد از 18 سالگی :

• در خواست خود فرد 
• تایید نبود مشکل امنیتی توسط وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه

برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره وضعیت تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی و پدر خارجی به کانال تلگرام موضوعات حقوقی مراجعه کنید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون وضعیت تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی و پدر خارجی پاسخ دهند .